Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De toovenaar en zijn geheim

Een pikant raadsel: is Wagner, verheven tot officieel componist van het nat.-socialistische Duitschland, van Joodsche afkomst?

Parijs, 28 Mei [1938]

Voor den 125sten verjaardag van Richard Wagner's geboorte (22 Mei 1813) die zoo spoedig volgt op de luisterrijke herdenking in 1933 van zijn vijftigsten sterfdag (13 Februari 1883) heeft Henry Malherbe, de bekende muziekcriticus van Le Temps, een werk samengesteld dat hij noemt: ‘Richard Wagner révolutionnaire’. Het belooft meer dan het houdt, want de auteur, in plaats van zijn onderzoekingen te concentreeren op het aangeduide punt, heeft zijn aandacht versnipperd over verschillende ondergeschikte thema's. Maar hoewel noch geheel geslaagd, noch geheel mislukt, moet het boek van Malherbe niettemin beschouwd worden als een soort van evenement in de Wagner-literatuur, omdat het met vrijheid van geest onderwerpen behandelt welke een vorscher niet meer met de vereischte onafhankelijkheid kan aanroeren in verscheidene landen van Europa. Als Henry Malherbe geen volstrekt nieuwe horizonnen ontsluit, of ook maar verwijdt, zijn studie heeft in elk geval de verdienste dat zij nauwkeurig den stand bepaalt van vraagstukken betreffende Wagner, die de bewonderaars van den componist na een halve eeuw verafgoding nog boeien en intrigeeren.

Pikante vraag

Daar is in de voornaamste plaats de kwestie van Wagner's afkomst. Was hij de zoon van zijn wettigen vader, Karl-Frederik Wagner, griffier bij de politie, of van Ludwig-Heinrich-Christian Geijer, acteur en kunstschilder, met wien zijn moeder Johanna-Rosina Bertz (of Peetz, of Ferthes... men is nog niet zeker van de spelling van haar naam) negen maanden na het overlijden van haar eersten echtgenoot hertrouwde?

Als het voor de waardeering van een genie in 't algemeen weinig ter zake doet of de naam waaronder hij op een register werd ingeschreven ten volle beantwoordt aan een genealogische werkelijkheid, bij Wagner verkreeg de twijfel omtrent zijn afstamming een bijzonder gewicht, dat sinds 1933, het jaar der apotheose van Hitler, voortdurend in beteekenis toenam. Wagner immers, de vurige aanhanger van Bakounin (een soort eerste editie van Lenin) en discipel van Proudhon (auteur van het beruchte gezegde ‘Eigendom is diefstal’), Wagner, de oude toovenaar van Bayreuth, is niet alleen verheven tot officieel componist van het Nazistische, antisemietische Duitschland, maar ten overvloede werd zijn kunst uitgeroepen tot de hoogste openbaring der edelste en zuiverste Duitsche ras-eigenschappen.

Het afstammings-probleem verwierf dus een meer dan anecdotische beteekenis. Het overschrijdt verre de grenzen der simpele, banale, pikante curiositeit. Het werd passionneerend. Volgens de eenen namelijk had Ludwig Geijer een ruime dosis semietisch bloed in zijne aderen, volgens anderen was hij van onvervalscht Joodschen oorsprong. Wanneer men in aanmerking neemt dat de naam van Wagner's moeder, Bertz, Peetz of Perthes, volgens diverse navorschers eveneens een specifieke Joodschen klank zou hebben, dan kan men zich voorstellen welk een bres in sommige fundamenteele Hitleriaansche concepties geslagen zou worden door een definitieve opheldering van het vraagstuk. Een onderzoek staat hier bijna gelijk met leedvermaak.

Mysterie

Laten wij onmiddellijk signaleeren dat die beslissende stap, te oordeelen naar de studie van Malherbe, nog niet verricht werd in de vijf jaren welke verstreken tusschen den 50sten sterfdag en den 125sten verjaardag.

Men heeft altijd beweerd dat Wagner's autobiografie, waarvan Nietzsche de drukproeven corrigeerde, die uitgegeven werd in 6, 12 of 18 exemplaren (totnutoe bleef het juiste getal onbekend) begon met de woorden ‘Ik ben de zoon van Ludwig Geijer.’ De Familie Wagner echter heeft noch aan Guy de Pourtalès, zijn laatste Fransche biograaf die zeer nauwe connecties onderhoudt met Bayreuth, noch aan Henry Malherbe verlof willen verleenen om het exemplaar te consulteeren dat in haar bezit is. Men beweert ook dat een ander exemplaar dezer confidentieele uitgave zich bevindt in de collectie Burrell, de fanatieke Engelsch-Iersche dame die haar leven doorbracht met het verzamelen van bescheiden aangaande haar afgod, en die uiterst belangrijke documenten verwierf van Nathalie, het onechte kind van Mina Planer, Wagner's eerste vrouw. Op 't oogenblik is de collectie Burrell in handen van Amerikanen. Doch ook na haar toegankelijkwording en na de fragmentarische publicatie van sommige stukken door P. Hurn en W.L. Root, die onder den titel ‘De Waarheid over Wagner’ meer te werk gingen als pamflettisten dan als historici, is het geen sterveling vergund geworden die fameuze autobiografie te raadplegen. Hier blijft dus het mysterie in al zijn omvang. Wij hebben nog steeds geen beteren houvast dan de uitlating van Nietzsche in zijn ‘Fall Wagner’: ‘Is Wagner per slot eigenlijk een Duitscher? Zijn vader was een komediant die Geijer heette. Een Gier is reeds bijna een Arend...’. Met hoe langer hoe meer recht evenwel mag men zich afvragen: waarom zooveel geheimhouding wanneer er niets geheim te houden valt wat de officieele Duitsche lezing kan compromitteeren?

Een aanleiding

Wanneer op zijn beurt Malherbe zich onmachtig erkennen moet om het raadsel te ontsluieren, hij draagt tenminste een document aan dat op het probleem een zijdelingsch licht werpt. Het is bij toeval te danken aan Adolf Kolarz, directeur der badinrichting van Teplitz-Schönau. die nasporingen deed over een reis welke Richard Wagner in 1834 ondernomen had naar het Boheemsche kuuroord. Op politie-registers van Juli 1813 vond hij de aankomst vermeld van Johanna-Rosina Wagner, komend van Dresden. Toenmaals was Dresden hoofd-kwartier van Napoleon. In Bohemen concentreerden zich de Oostenrijksche troepen voor den ‘Volkerenslag’. Het was wapenstilstand. Maar wat kon Johanna-Rosina bewegen, om in het krijgsgewoel, temidden van onophoudelijke troepen-verplaatsingen, de moeilijke, gevaarlijke reis te wagen van Leipzig naar Teplitz, met een zuigeling van twee maanden? De kranten van dien tijd verklaren dat: Te Teplitz bevond zich vanaf 11 Juni de tooneelspelerstroep Secondas waarbij ook Ludwig Geijer behoorde. Bijna aanstonds na haar bevalling is Johanna-Rosina dus van Leipzig naar Teplitz getogen, haar man (die pas 22 November van dat jaar zou sterven) en haar vier overige kinderen in den steek latend, om haar laatstgeborene Richard te presenteeren aan Geijer.

Wanneer dit geen onomstootelijk bewijs is van vaderschap, het is in ieder geval een onmiskenbare aanduiding. Toen op 10 Augustus de wapenstilstand eindigde en de vreemdelingen (onder wie Goethe) oogenblikkelijk het kuuroord moesten verlaten, ging Johanna-Rosina ijlings terug naar Leipzig, waar Richard op 16 Augustus in de Sankt-Thomas-Kirche (beroemd door Bach) gedoopt werd.

De demon Wagner

Wat een tradities, en hoeveel historie (geproportionneerd aan Wagner) in zulk een korte opsomming! Merkwaardig, bijna ongeloofelijk dat de latere revolutionnair Wagner dat heele verleden onder den onweerstaanbaren drang der diepste wenschen uit zijn diepste binnenste heeft willen verdelgen en vernietigen. En toch, wanneer men evenals Malherbe den Ring des Nibelungen, deze muziek in actie en deze actie in muziek, aandachtig ontleedt, woord en klank, kan men onmogelijk anders concludeeren dan dat een dichter-componist in den letterlijksten zin een helsche machine van onberekenbare eruptieve kracht geplaatst heeft in het hart zijner natie, in 't hart van Europa en van de wereld. De draagwijdte van alle symbolen, vervat in den Ring, en hun vervaarlijke explosieve vermogens, zijn weliswaar aan de tijdgenooten van Wagner en hun directe opvolgers ontsnapt. Zij hebben niettemin gewerkt als verborgen vulkanen. Maar als het niet overbodig en zelfs nuttig is om aan dezen demonischen kant van Wagner's verschijning herinnerd te worden, ik geloof dat men pas de strekking en de uitgestrektheid van Wagner's revolutionnaire zending zal overzien en begrijpen wanneer ook het derde bedrijf der Götterdammerung uit de profetische nevels van den klank zich ontwikkeld zal hebben tot wezenlijkheden. Dit hangt ons boven 't hoofd en naar alle waarschijnlijkheid naderen wij den dag.

[verschenen: 14 juni 1938]