Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Een beroemd man

Bij het heengaan van Chaliapin

Parijs, 20 April [1938]

Op Paasch-Maandag is Fedor Chaliapin naar het eenvoudige, modeste kerkhof van Batignolles gereden, dat hij gekozen had als laatste woonplaats, om er te rusten tot hij geroepen zal worden door de trompetten van het Dal van Josaphat.

De reis geschiedde in twee etappen. Eerst naar de Russische kerk met haar drie tol-vormige torens in de Rue Daru, waar een plechtige lijkdienst werd opgedragen door den patriarch Eulogios, voor een gehoor van grootvorsten, prinsen en edellieden, waarvan velen den met rouwkrip omfloersten taxi dien zij besturen op gewone dagen, in de zijstraten hadden achtergelaten. De aanvrage van toegangskaarten tot het godshuis was zoo overstelpend geweest dat men aan de muren van de kerk loud-speakers had opgehangen om de menigvuldige bewonderaars die den tempel niet konden binnentreden een gelegenheid te verschaffen de ceremonie tenminste bij te wonen van buiten.

De tweede halte der met bloemen volgeladen wagens werd gehouden langs de Opéra, waarvan een gedeelte was afgesloten voor het verkeer. Hier wachtte sinds meer dan een uur een dichte menschenmenigte den gestorven kunstenaar, die had willen passeeren langs de plaats waar hij zijn eerste en zijn laatste wereldtriomfen gevierd had. Er was een orchest opgesteld en een koor, welke een kleine cantate uitvoerden (Souvenirs éternels) waarvan Chaliapin dikwijls den solo gezongen had en die doorgaat voor een werk van zijn hand. Onder het publiek bevonden zich de componist Rachmaninoff, de danser Serge Lifar, de beroemdste figuur van hedendaagsche Parijs, een aantal acteurs en actrices, een vertegenwoordiger van den President der Republiek, een menigte delegaties en een rij van officieele persoonlijkheden. Behalve voor militaire celebriteiten en behalve voor een enkelen schrijver als Barbusse wiens faam gebezigd werd voor politieke propaganda, had men te Parijs nooit een begrafenis aanschouwd die zulken toeloop verwekte en die met zooveel indrukwekkende wijding werd gevolgd.

Een fenomeen

Het was alsof men voelde dat een stuk van het Oude Rusland heenging, een stuk van verre middeleeuwen die zich overleefd hadden in een hoek van Europa, een stuk van grootheid dat men nimmer zou terugzien. In alle opzichten was Fedor Chaliapin een fenomeen. Een overblijfsel uit een soort van prehistorische periode, die monsters voortbracht, centauren en halfgoden.

Een fenomeen waaraan we niet meer gelooven omdat het onbestaanbaar schijnt geworden onder de millioenen tweevoeters die marcheeren in 't gelid, salueeren op de maat die denken, voelen en droomen als nummers in uniform. Een fenomeen dat niet meer vereenigbaar, versmeltbaar leek met de honderden verrichtingen die wij dagelijks uitvoeren, en met den stijl, de conceptie van het leven welke uit die honderden verrichtingen consequent voortvloeit. Maar als we niet meer gelooven aan mythologische centauren gelijk Chaliapin, als we het duidelijke bewustzijn hebben dat ze onbruikbaar werden, dat ze met de magnetische stormen van het fluïdum dat zij ontladen de noodzakelijke orde verstoren van een gechronometreerden menschelijken mierenhoop of bijenkorf, en als wij ze in een cerebrale maatschappij, waar geen reden en geen plaats is voor psychische onweeren en uitbarstingen, hun een geschikten voedingsbodem onthouden, als we ze zelfs een tikje imbeciel, een beetje erg naief, een greintje idioot oordeelen, dit alles verhindert niet dat we steeds op die wonderbaarlijk vibreerende wezens zullen toesnellen, dat wij tegen wil en dank hun magische charme zullen ondergaan, hun hypnose, en dat wij hun verdwijning, wanneer zij totaal moeten verdwijnen, zullen betreuren met een spijt, die langzamerhand en automatisch bestaansvoorwaarden zal scheppen voor een nieuw ras dezer onverklaarbare en onmisbare verschijnselen.

Gruwzame geschiedenis

Onverklaarbaar was Chaliapin zeker, en ook onassimileerbaar met onze moderne eeuw. Hij werd niet geboren op een of ander geografisch punt van den aardbol, in een dorpje bij Kazan zooals de biografen beweren, maar in een der romans van zijn jeugd-vriend Gorki, in een huis vol kakkerlakken waar de man zijn vrouw ranselt tot zij halfdood neerrolt en daarna biddend naast haar knielt, in een dier dompige spookhuizen waar de kwelgeesten schijnen te krioelen als larven, waar de bewoners doordrenkt zijn van een eeuwenoud leed dat als vocht langs de wanden sijpelt, dat als wasem uit den grond opdampt. Zijn geschiedenis was doorweven met gruwzame anecdotes. Zoo vertelde hij gaarne hoe hij de muziek leerde onder stokslagen van een dier zuiver Gorkiaansche bezetenen. Zoo vertelde hij even gaarne een episode uit de cholera van Bakoe, waar hij na drie dagen hongerlijden uitgeput was neergezegen naast een lijk dat een zakdoek in de hand klemde, een zakdoek ‘donker-blauw als de kaviaar van inktvisschen’. Hij ontrukt dien zakdoek aan de afschilferende hand van den doode en ontdekt er vier kopeken. ‘Dankzij dat lijk’, zoo sloot hij zijn verhaal, ‘heb ik vanavond Boris Godounof kunnen zingen.’ Of kinderlijk verwaand als hij was: ‘Dankzij dat lijk behoef ik mij slechts te snuiten om parelen in mijn zakdoek te vinden en heb ik een sleep van vereerders achter mijn hielen.’

De machtige stem

In korten tijd en bijna zonder overgang was deze armoedige, geranselde verschoppeling inderdaad schatrijk geworden en almachtig als een toovenaar.

Dank zij die erfenis van vier kopeken kon hij naar believen elken avond een fortuin winnen of verspelen aan de roulette van Deauville of Monte-Carlo.

Maar als deze blonde, blauwogige reus, die op een diner met het grootste gemak een geheel schapenbout, twee kippen, een schaal kaas, een tros bananen en zes flesschen wijn verslond, als deze herculische afgod der vrouwen even werd aangeroerd door de muziek, even een emotie onderging, scheen het alsof al 't geleden leed dat hij van huis-af had vergaard, een leed onmetelijker dan de vervlogen eeuwen, uit zijn gestalte opbruiste, zich een uitweg baande als lava en verklanking eischte in de doorborende stem van dien geweldigen, materialistischen kolos. Zij had een macht, deze stem, welke haar grilligen, demonischen bezitter permitteerde om een orchest-dirigent, die zich te letterlijk aan de noten hield van Moussorgski, temidden eener repetitie van Boris Godounof toe te schreeuwen: ‘Volg mij, hond!’ En toen de dirigent onthutst antwoordde: ‘Maar de partituur, maître...’ hem woedend af te bijten met: ‘Bekommer je niet om de partituur! Volg mij, hond, volg mij!’

Zal ooit de dag aanbreken dat de schoonheid en de hoogere ontroering niet meer onafscheidelijk zijn van smart, tragiek en dood, niet meer gebonden door herinnering aan strijd en pijn, niet meer wortelend in de taal der zwarte engelen die sedert menschenheugenis onze diepste spraak beïnvloed heeft? De dag dat wij spontaan het verdriet zullen schuwen en alle accenten zullen vluchten welke de gedachtenis ervan oproepen? Dat zou op elk plan, het physische en het psychische, een fameuze vooruitgang zijn in een buitengewone richting. Maar de mensch, zooals een Fransch filosoof zei, heeft een passie voor het ongeluk, en zelfs oplettend speurend zijn er weinig aanwijzingen dat zij spoedig beteugeld of uitgeroeid zal worden. Wij weten niet eens, alles wel beschouwd, of die passie heilzaam is of schadelijk. Goed of slecht echter, Chaliapin, ondenkbaar zonder een achtergrond van rouw en lijden, is een harer onovertrefbaarste vertolkers geweest. Of het is om te troosten of om te kwellen, het lot heeft zelfs gewild, dat zijn stem, gegrift in gramofoon-platen, nog lang zal voortleven. Ook dat, zou hij kunnen zeggen, danken wij aan de vier kopeken.

[verschenen: 6 mei 1938]