Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Madame Curie

Een ontroerend boek over een weergalooze figuur, die alles gegeven heeft zonder ooit iets te vragen.

Parijs, 9 April 1938

Er is dit jaar geen ontroerender boek verschenen dan de geschiedenis van Madame Curie door haar dochter Ève. En waarschijnlijk zal het lang duren alvorens wij weder een werk onder oogen krijgen dat in zoo hooge mate boeit door zijn vorm en zijn inhoud als deze biografie waarvan de impressies slechts geëvenaard worden door zeer zeldzame en zeer mooie romans. Want indien waarlijk Groote Vrouwen, Heldinnen die onze vereering verdienen, in den loop van alle eeuwen schaarsch geweest zijn (Caryle en Emerson vonden geen enkele waardig om opgenomen te worden in hun vermaarden catalogus), het is nog zeldzamer dat Groote Vrouwen het daglicht schenken aan een dochter die voldoende talent bezit om het leven der moeder te herscheppen tot een waarachtig meesterwerk.

Zoo vergunde het lot aan het echtpaar Curie om zelfs wenschen te vervullen die zij in hun bescheidenheid niet eens zouden hebben willen droomen. Als ontdekkers van het Radium volbrachten zij hun taak: een taak welke uniek is in de annalen van het menschdom. Ziehier immers een ontdekking die slechts gebezigd kon worden als weldaad, in tegenstelling van zoovele andere, alle andere kan men zeggen, die de rampen der menschheid hebben vermeerderd. Ten overvloede gaven zij het leven aan twee dochters, van wie de eene, Irène, de taak der ouders voortzet als uitvindster van het kunstmatig radium, terwijl de andere, Ève. zich openbaart met een boek dat verspreiding verdient over den aardbol. Bestond er ooit een echtpaar dat tot zulken graad bevoorrecht, begenadigd werd door de machten die het leven regelen? In schijn tenminste. Of liever gezegd: beschouwd vanuit den hoogsten gezichtshoek, en in laatste instantie. Want er is op dit ondermaansche geen grootheid zonder lijden, geen heldendom zonder offers en smart, geen overwinning zonder hachelijken strijd, en waar het eene ontbreekt, verliest het andere zijn waarde en zijn luister. Deze oude, geheimzinnige, ondoorgrondelijke waarheid wordt opnieuw bewezen door de beide Curie's, vrij van alle geloof en bijgeloof, uitgezonderd het geloof in de Wetenschap. Zij hebben het geluk gekend in zijn edelsten, kostbaarsten, meest intensen vorm. Maar zij verwierven dat geluk tot een prijs waarvoor elk sterveling verschrikt zou terugdeinzen wanneer hem de keuze gelaten werd.

Verborgen grootheid

Wij wisten het niet en niemand wist het, hoewel Marie Curie een tijdgenoot geweest is die men kon ontmoeten op straat of in een trein. Dit is het mirakel van het boek harer dochter: het plaatst ons voor een verborgen, verzwegen grootheid, die door niemand vermoed is, zelfs niet door haar kinderen, zooals Ève erkent, omdat de onverbiddelijke, onophoudelijke kamp gevoerd werd in de diepste stilte. De strijd begon reeds toen zij in 1867 geboren werd te Warschau met een vonk van Poolsch patriottisme in het hart dat de Russische onderdrukkers dagelijks wondden. Zij is een der vier dochters van een leeraar in de natuurkunde en onder-inspecteur aan een gymnasium voor jongens. De vader heeft geen fortuin, de moeder sterft vroeg. Zij en haar oudste zuster Bronia, begaafd maar zonder genie, zouden een hoogeschool willen volgen. De Russische universiteiten echter zijn niet toegankelijk voor vrouwen. In de verte, maar op een horizon die onbereikbaar schijnt, roept hen de Parijsche Sorbonne. Om de studies van Bronia te bekostigen verhuurt Marie zich gedurende zes jaren als gouvernante. Wanneer die eerste tijd van beproeving verstreken is, vertrekt zij op haar beurt naar Parijs. Zij arriveert in 1891 in de Ville-Sirène en logeert aanvankelijk bij Bronia, ondertusschen getrouwd met een landgenoot, en wonend in de Rue d'Allemagne, in een uithoek van Parijs.

Om geen minuut te versnipperen in de gezellige verstrooiingen van een jong huishouden installeert zij zich weldra in een zolderkamertje van het Quartier Latin. Voor haar gansche levensonderhoud en de kosten harer studies beschikt zij over veertig roebel per maand, anderhalven gulden per dag. Zij leeft van een homp brood en een paar vruchten in de bibliotheken (om vuur en licht uit te sparen), in de lokalen der Universiteit, zonder vrienden, in een volslagen isolement. Zij studeert wiskunde en physiek. Wanneer zij haar eerste diploma's behaald heeft, maakt zij in 1894 bij toeval kennis met Pierre Curie. Zij is ondervoed, uitgeput, slecht gekleed, doodarm, maar de blik van Pierre Curie heeft haar onderscheiden onder de gansche bevolking van 't Quartier Latin, van Parijs, van Frankrijk, als het onvergelijkelijke evenbeeld waarnaar hij haakt en snakt. Pierre, acht jaar ouder dan Marie, heeft uitvindingen gedaan vanaf zijn twintigste jaar. Hij is de zoon van een protestantsch dokter, voltairiaan, positivist, rationalist. Pierre is een dier zeldzame en volmaakte naturen bij wie het intellect intuïtie werd, en de Rede instinct. In zijn vaderland is hij nauwelijks bekend, maar hij wordt reeds gewaardeerd door mannen als Lord Kelvin.

Hun leven

Zij trouwen pas in Juli 1895, omdat Marie aarzelt haar Poolsche nationaliteit op te offeren aan het huwelijk. Zij huren drie kamers in de Rue de la Glacière, welke zij meubelen met een bibliotheek, een tafel, een ledikant en twee stoelen van wit hout. Nimmer ontvangen zij bezoek of leggen zij bezoeken af. Marie doet haar huishouden zelf. Zij prepareert haar doctoraat met een thesis over de Becquerel-stralen. Pierre bestudeert de kristallen. Doch als Marie in de analyse der Becquerel-stralen bijzonderheden constateert welke geheel nieuwe problemen stellen, laat Pierre zijn persoonlijken arbeid varen om al zijn aandacht te richten op de regionen waar Marie is binnengetreden en die zij hem ontsloten heeft. Stuk voor stuk onderzoekt zij alle materie welke geacht kan worden de raadselachtige golven te emaneeren. Zoo leggen zij de hand op het pechblende dat twee onbekende substanties bevat. De eene zal door Marie polonium gedoopt worden als herinnering aan haar onderdrukt vaderland. De tweede zal Radium heeten.

De aanwezigheid van Radium is vastgesteld doch de chemisten zullen het nieuwe metaal loochenen zoolang zij het niet gezien hebben, wat men noemt gezien. Om te probeeren het zichtbaar en tastbaar te maken hebben Marie en Pierre een laboratorium noodig. Pierre bedelt links en rechts bij de autoriteiten der Universiteit doch voor hem, voor het hypothetische radium, is er geen laboratorium. Zij moeten zich vergenoegen en behelpen met een open en bouwvallige loods, waar de temperatuur nimmer egaal is, waar de regen binnendruppelt langs de glazen van het dak, waar zij een droog plekje moeten zoeken om hun instrumenten te plaatsen. Hier, in hitte en koude, worstelen zij vier jaar met een weerspannige stof. Zij koken, herkoken, distilleeren, raffineeren karrevrachten pechblende. Zij ontdekken niet alleen een nieuwe en onschatbare substantie. Zij vinden ook de techniek uit om haar te vervaardigen. In 1902 is het eerste decigram radium gewonnen. Om zich een beetje te verpoozen gaan Marie en Pierre 's avonds arm in arm kijken hoe het langs de wanden als glimwormpjes gloeit in glazen buisjes.

Daar eindigt de gelukkigste periode van beider leven: een geluk bestaand in onverzettelijken, rusteloozen, verwoeden arbeid, een geluk, verzadigd van ontberingen. Zij nemen geen brevet op hun ontdekking, noch op de toebereiding. De gedachte om zich te verrijken (één gram radium kost vijf honderd duizend gulden) komt niet bij hen op. Aan hen die zich interesseeren voor de fabricatie geven zij gratis de volledigste inlichtingen. Zij leven slechts voor de Wetenschap. Weldra zullen zij zich moeten verdedigen tegen de beroemdheid, en weldra zullen zij hun wereldroem gezamenlijk betreuren, bejammeren omdat de glorie, met zijn nasleep van journalisten en andere parasieten hen verhindert zich ongestoord te concentreeren op een arbeid dien zij het liefst anoniem zouden verrichten en waaraan zij hun geheele wezen wijden.

Het leed

Met het resultaat echter van hun zwoegen en met den roem doet ook het leed zijn intocht in het bestaan der twee ontdekkers. Op 19 April 1906 laat Pierre Marie thuis achter met de kinderen en begeeft zich naar zijn werk. Onderweg naar de Académie des Sciences wil hij in 't voorbijgaan enkele drukproeven corrigeeren bij zijn uitgever Gauthier-Villars. Hij vindt daar de deur gesloten want het personeel is in staking. Het regent en met opgestoken paraplu loopt hij achter een huurrijtuig, dat van de Rue Dauphine langzaam naar de Pont Neuf rolt. Op het kruispunt met den Quai [de] Conti wil hij de straat oversteken zonder den met twee paarden bespannen zwaren vrachtwagen te merken welke uit de tegenovergestelde richting aanratelt. Hij klampt zich nog vast aan de leidsels doch glijdt uit op den glibberigen grond. Hij ontsnapt aan de pooten der paarden. Hij ontsnapt aan de voorste wielen. Het linker achterwiel raakt het voorhoofd en verbrijzelt hem den schedel. Naar alle kanten spat een roode, kleverige materie; de hersens van Pierre Curie. Het stond geschreven. Waren de typografen niet in staking geweest dan zou een der grootste genieën niet den wagen ontmoet hebben welke hem doodde.

Pierre is 47 jaar. Marie heeft nog 28 jaar te leven. In het boek van Ève Curie zijn wij op bldz. 198 even over de helft. De vrouw heeft het onheil dat haar vermorzelt aanvaard zonder een klacht, zonder een teeken van smart. Zij schijnt versteend. Maar in haar intiem dagboek, dat Ève pas na haar dood in 1934 zal doorbladeren, noteert zij hartverscheurende kreten die men slechts kan lezen met tranen in de oogen. Zij heeft niemand ooit een blik gegund in haar pijn, die zoo onpeilbaar was en zoo ondraaglijk, dat zelfs tegenover haar kinderen de naam van Pierre nimmer over haar lippen kon komen. Met die liefde, verkeerd in een onheelbare smart, is zij door het leven gegaan, een taak in eenzaamheid voltooiend welke tezamen was aangevangen, een wetenschap verrijkend waarvan zij de beginselen gelegd had met den boven alles dierbaren metgezel, en grondslagen stichtend waarop Irène, geboren met het Radium, organisch zou kunnen voortbouwen. Altijd werkend, van den vroegen morgen tot diep in den nacht, tot aan haar laatste uur, zichzelf altijd vergetend, onverschillig voor alles wat geen verband hield met het verheven doel, dat haar gewenkt had vanaf hare jeugd, onbekommerd voor al het aardsche, kon zij de menschheid een onwaardeerbaren schat nalaten, waaraan dertig jaar nadat hij werd opgedolven nog altijd niet de geringste smet, niet het flauwste spoor kleeft van haat of van slachting... die afzichtelijke keerzijde van alle moderne uitvindingen.

Doch lees zelf dit boek; gij zult er niet alleen een meesterwerk bewonderen van een schrijfster die haar onderwerp beheerscht, maar ook een weergalooze menschelijke natuur, een mensch die alles gegeven heeft zonder ooit iets te vragen.

[verschenen: 26 april 1938]