Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

In het donker

Wie de tentoonstelling der surrealisten bezoekt, weet niet waar hij is: in een museum van wangeboorten, in de operatiezaal van een hospitaal, bij een dronken orthopedist die dubbel ziet of in een dolhuis.

Parijs, 16 Februari [1938]

De exhibitie van rariteiten, manieën en ziekelijke hebbelijkheden aan welke de surrealisten zich hebben overgegeven in de Galerie des Beaux Arts behoort tot de manifestaties van den menschelijken geest welke zonder eenigen twijfel verboden zou worden in landen waar de democraten het veld moesten ruimen voor de tyrannie, zelfs in Rusland, hoewel de surrealisten groote sympathieën aan den dag leggen voor het communisme. Niettemin sluit deze expositie van misbaksels en idiotismen een prachtigen cyclus die werd ingezet met het Impressionisme, het Fauvisme, het Expressionisme, het Cubisme, om uit te loopen op deze staaltjes van waterhoofdigheid en hersenverweking, infantilisme en seniliteit. Tusschen het Cubisme en het Surrealisme is er slechts het Dadaïsme, zijn kwaadsappig tweelingbroertje, dat een kwijnend leven voortsleept in stuiptrekkingen. Maar na het Surrealisme, reeds een twaalftal jaartjes oud, een abnormale leeftijd voor een kunstrichting, kwam er niets nieuws meer voor de schilderkunst, en eveneens de wiegen der overige Muzen bleven ledig. Ook in de landen die de democratie om hals brachten kwam er niets, behalve enkele aftandsche varianten op een der veelvuldige incarnaties van het Academisme. Wij staan dus voor een slot-pagina. Het chapiter der Ismen is blijkbaar volgeschreven. Het boek kan gesloten worden met de hoop dat ergens ter wereld een nieuw hoofdstuk zal worden aangebroken. Tot dan toe echter is het Surrealisme de laatste bloei van het hoogste intellect dat de Natuur voortbracht en het belichaamde. Men kan bijgevolg de beteekenis dezer tentoonstelling moeilijk overschatten.

Nacht

Men treedt er binnen als in een Nacht, want het Surrealisme wil bij uitnemendheid een vertolking zijn van den droom, van het on- of onderbewuste in zijn onplezierigste uiting: de nachtmerrie; dit is de eenige manier van droomen welke deze beklagenswaardige slachtoffers van een ideaal vergund werd en zij dulden geen andere. Bij den ingang overhandigt men den bezoeker (tegen betaling) een surrealistisch woordenboekje. Ik leer daar dat het vliegtuig een sexueel symbool is, dat het oog een bezoek zal afsteken bij het oor zoo gauw de kleuren geen enkelen glans meer zullen afstralen, dat 't kadaver in de handen klapt als steentjes die tegen de ruiten tikken, dat het paard een meubel is voor tafeldansen, dat de lucht der kamer mooi is als de stokken van een tamboer, en dergelijke hansworstige definities welke reeds muf smaakten toen de surrealisten zich begonnen uit te sloven. Onze taal is er vol van. Wat b.v. kan afgezaagder en surrealistischer klinken dan ‘de moed zakt hem in zijn schoenen’?

Behalve een woordenboekje reikt men den bezoeker ook een electrische zaklantaarn. Niet om een mensch te zoeken op klaarlichten dag als wijlen Diogenes in zijn ton. Maar wijl de heele tentoonstelling, om in de stemming te komen, pikdonker gehouden wordt. Wij sluipen dus rond als dieven en stroopers. Na een poosje merkt men dat de grond bezaaid is met steenkolengruis en de zoldering behangen met steenkolenzakken, leeg natuurlijk, en zwart, dat spreekt. Men beweert dat deze kunstvolle rouwhemel gestoffeerd is met vijftien honderd zakken en ik neem dit cijfer aan op eerewoord daar ik geen tijd en geen lust heb ze te tellen. Tusschen de zakken ontwaar ik een maan van gelig karton die geacht wordt zich te spiegelen in een bekken drabbig water. Naar deze poëtische requisieten loenschend struikel ik over een voorwerp dat midden op het pad in den weg slingert. Het blijkt een onopgemaakt bed te zijn. De magere stralen van mijn lampje rondwaarts richtend bespeur ik nog meer van deze origineele hinderlagen, met beddegoed in wanorde, alsof de slaper pas is opgestaan. Is dit een invitatie om ons ter ruste te vleien of de gesmoorde uitdrukking van den kreet: Frankrijk ontwaak! die hier onwillekeurig op de lippen komt? De bedden blijken bij nader inzien aangesleept rondom draaiende deuren, die overigens niet draaien, en waaraan de schilderijen zijn opgehangen. In een hoek worden koffieboonen gebrand door een bekend dichter. Temidden der zaal groeit een open vuurtje (een electrisch fornuisje) naast een stapel steenkool. De surrealisten hebben bepaald een passie voor deze grondstof, die een tijdgenoot geweest is van den mammoeth en den holbewoner.

‘Etre-objet’

Op den tast rondstrompelend bemerkt men langzamerhand dat de schilderkunst hier niet de attractie vormt (hoe zou 't ook kunnen in zulke zwarte mijnschacht?) en met uitzondering voor een paar oude doeken van Chirico kijkt niemand ernaar om. De voornaamste industrie der surrealisten blijkt te zijn de vervaardiging van wat zij noemen een être-objet, een wezen-ding, dat beurtelings een samen-koppeling is van het animale, het vegetale en het minerale, beurtelings een voorwerp dat eenvoudig aan zijn gewone gebruiksaanwijzing is onttrokken. Een der artisten heeft een ordinairen metselaarskruiwagen bekleed met kostbaar brocaat. Een ander verving de pooten eener tafel door menschen-beenen en voeten. Uit een gipsen ei slierten twee armen. De eeuwige Eva is gemodelleerd in alle gedaanten en afwijkingen welke kunnen oprijzen in het brein der verpleegden van een krankzinnigengesticht of in de koppen van sadisten en masochisten. Men kan geen blikslagerij zoo zot verzinnen die hier niet geldt als de emanatie van een superieuren geest. De aardigste heeft haar hoofd in een vogelkooi. Een minder mooie is begroeid met paddestoelen. Een derde ligt naakt onder een stroomend waterkraantje, het lichaam overdekt met kwijlende tuinslakken. Een vierde, microbendraagster, is omwikkeld met rubberslangen. Een vijfde heeft een petroleum-kookstel op den schedel bij wijze van hoed. Een zesde schijnt een meikever te gebruiken als mondslot. Een zevende bergt vogelnestjes en vinken onder de oksels. Een achtste heeft speldenkussens in de dijen. Een negende bezigt tabakspijpen als papillotten. Bij een tiende groeit Spaansche peper tusschen de teenen. Er zijn vrouwen met kapsels van watten, met armen zonder handen, met handen als stengels, met beenen als gasbuizen, als hakhout, als prikkeldraad. Op den koop toe zijn er vrouwen die verhaspeld werden op een manier welke men onmogelijk met welvoeglijkheid zou kunnen beschrijven. Per slot weet men niet meer waar men is: in een museum van wangeboorten, in de operatie-zaal van een hospitaal, bij een dronken orthopedist die dubbel ziet, of in een dolhuis.

Voorheen en thans

Zoo is de nieuwste bloesem eener civilisatie, die in de mechanica en andere takken zich ontplooide tot onvergelijkelijke, onwaardeerbare volmaaktheden, en zoo is de atmosfeer der Serre waarin dit laatste uitwasje opschoot. Natuurlijk beroepen deze droomers en somnambulisten zich op voorgangers als Hieronymus Bosch. Maar behalve dat Bosch en zijn geestverwanten zich nimmer verbeeld hebben een domineerenden toon aan te slaan in het menigvuldig verstrengelde, allesomvattende accoord der middeleeuwsche denk- en gevoelswereld, behield ook hunne fantasie in haar vreemdste grillen altijd een gratie, een dartelheid, een oolijkheid, iets vermakelijks, iets glimlachends, iets bekorends, terwijl daarentegen in de surrealistische interpretatie van onze achtergronden, van onze ondergronden, alles wat wij kunnen emaneeren voor een tweede gezicht, systematisch wordt omgezet, met een satanische eenzijdigheid, in grijns, in weerzinwekkend vuil, in walging, in venijn, in degradatie, kortom in loochening van elk hooger plan en edeler substantie dan het laagste en bespottelijkste beest.

Dat is het verschil tusschen voorheen en thans. Het is essentieel en het verwijst de surrealisten naar uitschot en afval. Meen echter niet dat dit onze mondaine, aristocratische Parijzenaars terugschrikt. Alsof zij reikhalzen naar een geesel, naar een vernedering, verdrongen de smokings en de avondtoiletten met diamanten en parelen zich op den dag der opening (tien uur 's avonds) bij den ingang van dezen vunzen kermis en zij waren zóó talrijk dat men de deur moest sluiten voor den neus van de helft der uitverkorenen. Er waren gravinnen onder hen, hertoginnen, letterkundigen, sterren van het tooneel, een Rothschild, de oudste abonné der Opéra die markies is, de gansche bovenste plank. Men had hun verteld dat op het surrealistische bal te New-York de smokings gedompeld moesten worden in vaat-water, dat men te Londen ontvangen was met een stortbui van anthraciet op de huid, en zij schenen zoo waar teleurgesteld dat een soortgelijke proef niet opgelegd werd aan de surrealistische geïnitieerden van Parijs!

[verschenen: 4 maart 1938]