Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Het experiment Plutus

Aristophanes' comedie zonder moeite pasklaar gemaakt voor dezen tijd.

Parijs, 12 Februari [1938]

Iedereen die het beste en het mooiste gezien wil hebben van zijn tijd loopt weer naar Montmartre, naar het kleine, ouderwetsche Théâtre de l'Atelier van Charles Dullin. Men voert er in den vorm eener comedie, half klucht, half revue, een satire op tegen het communisme. Terwijl men zich tusschen de gordijnen der politieke Janklaassenkast in allerlei bochten wringt om een recept te ontdekken dat de bolsjewiki toonbaar genoeg maakt voor burgers, boeren en buitenlui, om de verkleede wolven met een ministerieele portefeuille onder den arm in den schaapsstal te loodsen, demonstreert een dramaturg op den heuvel van Montmartre tot onuitputtelijk vermaak der toeschouwers het nietige, het nonsensikale van de bolsjewistische theorieën.

Zoo weegt het een op tegen 't ander. Altijd wanneer het Fransche publiek een spiegel noodig had en een vergrootglas is Charles Dullin sinds vijftien jaren present geweest. Of het baten zal blijft de vraag. Doch wederom slingert hij met bittere, doorborende stem en met een beetje krommen rug een reeks vierkante waarheden over het voetlicht, in een rol die niet alleen hem het liefst is, maar ook zijn talrijke bewonderaars.

Aristophanes

De auteur dien hij gebruikt als omroeper is niet jong meer, want hij werd geboren vier eeuwen vóór Christus. Natuurlijk was hij een Griek. Hij heet Aristophanes en schreef vier-en-vijftig comedies waarvan slechts elf ons bereikten. Als echter wij, modernen, met al onze wetenschap, vier en twintig eeuwen later een pint gezond verstand noodig hebben, bij wijze van serum en tegengif, dan grijpen wij naar een der elf comedies welke aan de verwoesting ontsnapten.

Waarnaar zouden wij anders grijpen? Waar zouden wij anders zoeken naar een peillood, een duimstok, een waterpas dan bij dezen wonderbaarlijken profeet? Hij heeft alles geweten, alles voorzien. Er kan geen malligheid verzonnen worden op 't gebied van sociale wetgeving of staathuishoudkunde welke hij niet gehekeld heeft en waarvan hij de belachelijke en jammerlijke consequenties niet heeft aangewezen. Hoe meer wij op onzen fameuzen weg van den vooruitgang voorwaarts schrijden hoe dichter wij hem naderen. Met het jaar wordt hij actueeler. Hoe langer hoe sprekender lijkt zijn antieke Athene op het hedendaagsche Parijs. Bijna alle Grieksche namen kunnen veranderd worden in Fransche zonder dat men den zin van den tekst behoeft te wijzigen. Het sluit als een bus en past als geknipt. In het tegenwoordige Parijs van wolkenkoekoekheimers, demagogen, politieke charlatans en sociale zwendelaars, mankeert voor de gelijkenis slechts een echte Aristophanes. Als hij verscheen in levenden lijve zou hij niet anders roskammen dan de auteur der oudheid. Tegen dezelfde kwakzalvers, tegen dezelfde hersenschimmen, van 't zelfde onwrikbare standpunt, met dezelfde onvergankelijke argumenten en dezelfde voorbeelden, ontleend aan een werkelijkheid die niet gecodeerd kan worden zonder te vervallen in parodie. De Franschman, klassiek geschoold in merg en been, heeft speciale redenen om te beweren que l'histoire se répète. Het is des te zonderlinger dat hij er weinig of niets van onthouden heeft.

Plutus

Dullin die reeds De Vogels benuttigde tegen de utopisten en De Vrede tegen de van-leer-trekkers, greep ditmaal naar Plutus. Het stuk dat hoogstens één uur duurt bij Aristophanes duurt ruim twee uren in het Atelier van Montmartre. Men kan origineel letterlijk vertalen. Men kan het ook aanwenden als motto, als thema, als basis, men kan het bijwerken, uitbreiden zooals men een verdieping bouwt op een huis, men kan het zelfs nationaliseeren en localiseeren zonder het grond-idee te verkrachten of het litteraire gehalte te verzwakken.

Hier werd Plutus omgearbeid tot een cursus in economische politiek, rijkelijk geïllustreerd met décors, costumes, balletten, en muziek van Darius Milhaud. Want als het verbaast te bespeuren hoe statisch de wereld is, hoe ze draait in denzelfden cirkel, hoe na zooveel eeuwen gelijksoortige illusies wederkeeren, men zou dat nimmer willen gelooven wanneer het schouwspel niet een zekere som genoegens bezorgde.

In Athene dan, hoofdstadje van ongeveer dertig duizend inwoners, meent een doorsnee-Griek, een man-van-de-straat, zijn medeburgers gelukkig te maken, door Plutus, de god van het goud, onderdak te verleenen in zijn woning. Op een aanduiding van het Delphisch orakel heeft hij hem ontmoet als een havenloozen, blinden grijsaard, die te hooi en te gras zijn gunsten rondstrooit. Zoo werd het gewikt door Jupiter in zijn grondelooze wijsheid.

Maar de mensch beschikt. Hij geeft Plutus het gezicht terug. De god zal voortaan welbewust, met kennis van zaken zijn genaden uitdeelen. Omdat elkeen belooning krijgt naar verdienste, wordt elkeen verdienstelijk, eerlijk, fatsoenlijk, rechtschapen en elkeen wordt rijk. Men verdrijft de Armoede uit het zalige Athene, men verjaagt ze ondanks haar bezweringen, waarschuwingen en sombere voorspellingen. Een horen [moet zijn: hoorn] van overvloed daalt neer uit den hemel en laat een regen van goud fladderen over de stad, terwijl de handwerkers, de landbouwers, de industrieelen in een vroolijke processie de vruchten van hun arbeid als hulde neerleggen aan de voeten van den onprijsbaren god.

Het probleem

Doch nauwelijks baden allen in overvloed of iedereen zit met een onoplosbaar probleem. Waar elkeen rijk is wil niemand werken. Waar de koopkracht van iederen burger verhoogd werd in een onbeperkte macht is niets meer te koop. Niemand wil de akkers beploegen, niemand wil een ambacht beoefenen. De gansche stad wenscht te genieten van de weelde, van den vrijen tijd en te proeven van het geluk. De geringste dienst wordt onbetaalbaar. Zelfs slaven kan men zich niet meer aanschaffen, want wie zou, nu ieder rijk is, zijn hachje nog wagen aan dezen gevaarlijken handel, en wie zal zich nog in dienstbaarheid stellen, waar ieder bulkt van het geld? Spoedig zien de Atheners zich gedoemd tot een armzalig systeem van ruilverkeer. Vruchteloos raadplegen zij gerenommeerde geneesmeesters. Doctor Deflatio, gegrimeerd als een Pierre Laval, weet geen raad.

Men consulteert vergeefs Doctor Inflatio, die den grooten neus heeft van Georges Bonnet. De middeltjes van Kanongek, die den kop heeft van een dictator, brengen geen opluchting.

Evenmin helpen de beursspeculaties van Mercurius. De munt wordt opgedoekt, en ook dat baat niet. Het heele land ervaart dat gelijkheid van bezit oneindig hachelijker, noodlottiger is dan de verschillen, de contrasten van vroeger, en bovendien onbestaanbaar, hoewel logisch en billijk volgens menschelijke redeneering. Men verjaagt op zijn beurt Plutus.

Dit is een maatregel maar geen oplossing. Remedie erger dan de kwaal. Een oproer breekt uit, en ten slotte besluit men om niet alleen Plutus terug te roepen, doch tezamen met hem ook de Armoede.

De moraal

De moraal van den fabel, hard en ontgoochelend voor alle hervormers, experimenteerders en ontwerpers van systemen luidt dus: Zonder Armoede geen Rijkdom. Of even onbarmhartig: Rijkdom zonder Armoede staat gelijk met ontbering. Zij zijn onafscheidelijk als dag en nacht, als licht en schaduw, als vuur en rook. De een kan niet zonder de ander, de ander niet zonder de een. Gelijkheid is een drogbeeld, een onverwezenlijkbare waan. De ongelijkheid is den menschen opgelegd of aangeboren als een natuurwet, als een fataliteit, als een vloek. Wie zich tegen dit onontkomelijk gebod verzet stoot vroeg of laat te pletter op een realiteit die vermorzelt wat niet voor haar buigt.

Is het niet merkwaardig dat wij in 't midden dezer eeuw zulke evidenties nog moeten leeren van een Griek die sinds vier en twintig honderd jaren dood is? Maar is het nog niet veel merkwaardiger dat wij ze na zooveel nuttelooze revoluties nog steeds niet geleerd hebben?

[verschenen: 28 februari 1938]