Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Een stem in den chaos

Door tusschenkomst van Malraux heeft het Front Populaire zijn eerste merkwaardige werk voortgebracht

Parijs, 8 Januari [1938]

Op de laatste bladzijde van ‘L'Espoir’, het nieuwe werk van luitenant-colonel André Malraux, vermeldt de uitgever dat het drukken van 't boek beëindigd is op 15 Dec. 1937. Op de eerste pagina draagt de organiseerder en commandant van het internationale lucht-escadrille Espana zijn roman op ‘Aan mijn kameraden van den veldslag van Teruel’. Zooals de geschiedenis noteeren zal brak het gevecht van Teruel uit op 15 december.

Dit mag actualiteit heeten van de allerhoogste orde. Het is ook een coïncidentie welke mij denken doet aan toovenarij. De term ‘magische operatie’ komt verscheidene malen voor in ‘L'Espoir’ en ik kan me zonder eenige moeite fantaseeren hoe de auteur zijn boek als een bezweringsformule geworpen heeft in 't strijdgewoel, naar het hoofd zijner tegenstanders, als een bom van twee-honderd-vijftig kilo. Want steeds is Malraux een demonicus geweest en nog immer behoort hij tot het electrische ras der tooverkrachtigen. Vroeger echter, in ‘De Veroveraars’, gewijd aan de Chineesche revolutie, en in ‘La Condition humaine’ beoefende hij, ontoegankelijk voor menschelijke roerselen als mededoogen en liefde, uitsluitend een zwarte magie. In ‘L'Espoir’, hoe vreemd dat ook klinken kan bij een revolutionnair, is hij voor den eersten keer georiënteerd naar de witte.

Merkwaardig boek

Als zijn boek een bom is van het zwaarste kaliber, het psychisch ontploffingsmiddel, waarmee hij hem laadde, bestaat niet meer gelijk eertijds in haat, in een soort van duivelsch welgevallen of onverschilligheid voor leed en smart, maar in hoedanigheden, die in plaats van te pijnigen, trachten te vermurwen en te verzoenen. Beter dan eenig tijdgenoot is Malraux bewust van voorrang, de waarde en de kracht van psychische factoren. En beter dan menigeen zal hij begrijpen hoe het iemand die hem sinds zijn verschijning observeert als fenomeen, verheugen kan dat hij zich in den strijd stort met onberispelijke wapenen. Het is slechts weinigen gegeven dien graad van inzicht te bereiken waarop het geheele wezen voortaan instinctmatig de radiaties uitzendt van de evangelische zinsnede: ‘ik heb medelijden met de schare’. Een gelukkiger ontwikkeling kon niet worden toegewenscht aan een kunstenaar, die ook als politicus geroepen schijnt tot een groote beteekenis, wanneer de kogels welke hij tart, en de andere gevaren waarin hij met kennis van zaken zijn lot weegt aan het stuur eener vliegmachine, hem blijven sparen en ontwijken.

Of ‘L'Espoir’ een meesterstuk is weet ik niet. Om openhartig te zijn zou ik moeten bekennen: ik weet het uitstekend. L'Espoir is géén meesterwerk. Evenmin als de Ilias, die drie duizend jaar na den Trojaanschen oorlog nog gelezen wordt. Ook op L'Espoir (zonder Malraux overigens te willen vergelijken of op één lijn te stellen met Homerus) valt heel wat af te dingen. Het boek is geen ‘roman’, want hoewel overloopend van actie en dynamiek heeft het noch handeling, noch intrige. Het rommelt, rookt, gloeit en blakert als een brand, als een vulkaan, maar 't is niet ‘gecomponeerd’. Het bevat een menigte personen, doch geen enkele hoofd-figuur. Alle episodes zijn onderling verwisselbaar; zij kunnen even goed in 't midden gezet worden als aan 't eind. Het verhaal gaat uit als een nachtkaars, of liever, als een grammofoon-plaat die doordraait op hetzelfde, onopgelost akkoord.

Fascineerend

Natuurlijk, dat zijn ‘fouten’. Maar wat doet er dat toe? Tegenover de warreling van een bliksemend epos is de architectuur geen bruikbare, passende maatstaf. Wilde men dezen maatstaf uit koppigheid of partijdigheid handhaven, geen levende ziel zou er zich aan storen.

Naast de fouten heeft men tien, twintig passages voor 't grijpen, die zullen voortduren wanneer geen mensch meer rept over den Spaanschen oorlog. Of zij bestemd zijn om even lang trillingen te wekken in het hart der lezers als de Ilias zullen wij over drie duizend jaren zien. Het is ook mogelijk dat Malraux of een ander auteur uit hetzelfde gegeven een onbetwistbaar meesterwerk schept, dat geen vat geeft op critiek.

Bij de fascinatie echter, die opwelt uit L'Espoir, is dat alles van zeer ondergeschikt belang. Op 't oogenblik kan niets van meer gewicht zijn dan dit: Malraux, die altijd gebiologeerd heeft, openbaart zich in een culminatie-punt zijner magnetiseerende vermogens. Het exemplaar waarin ik L'Espoir gelezen heb, weinige dagen na zijn publicatie, behoort tot de vier-en-dertigste editie, en de Nouvelle Revue Française die het uitgaf is niet gewoon bedrog te plegen met de cijfers harer oplagen. Waarlijk, als het Front Populaire misschien nog geen meesterstuk leverde, het kan niet geloochend worden dat het door tusschenkomst van Malraux zijn eerste merkwaardige, hypnotiseerende werk voortbracht. Evenmin kan men twijfelen aan het gehalte van den invloed die L'Espoir uitstraalt. Hij is niet alleen sterk, maar zooals ik boven aanduidde, sympathisch, heilzaam en verheugend.

‘L'Espoir’

Op het huidige moment, bijna een maand na de losbarsting, is de slag van Teruel nog onbeslist, doch van nu af heeft Malraux het karakter der worsteling gewijzigd. Of wij dat karakter nauwkeuriger, waarachtiger zien dan voorheen zou ik zonder nadere gegevens niet durven uitmaken, ik constateer simpel impressies welke ik waarneem en die zich met de rapheid der faam verbreiden over Frankrijk. Rondom de republikeinsche legers van Barcelona en Madrid weeft L'Espoir met weergalooze uitdrukkingsmiddelen de wijding, de plechtigheid, de overreding eener aangrijpende, onweerstaanbare, doordringende melodie, en men kan zich nauwelijks verbeelden, dat een accent, zoo overtuigd en spontaan aandoend, ook niet gelijke dosis waarheid en werkelijkheid behelst. Dat is de macht der kunst, de macht van het Woord. Door Malraux worden de Spaansche republikeinen uit den ban van hun chaos bevrijd. Zij treden in een harmonische fase. Hij voert ze tot de sferen eener heroïsche, lyrische legende, en tevens ontsluiert hij een ideaal, een streven, een drijfveer waarvoor een denkend wezen, in wien het instinct gelegd is der Gerechtigheid, zijn leven kan wagen en offeren. Temidden der anarchie van den aanvang der revolutie, temidden der ontketende bestialiteit, temidden der gruwelen van gebombardeerde steden, van brandende straten, van fusillades, van luchtgevechten en veldslagen, temidden van de stroomen bloeds zien wij langzamerhand een orde groeien, een organisatie, en wat waardevoller is dan orde en organisatie, het geleidelijk besef eener menschwaardige taak, het ontwaken van een geweten. Allengs stillen zich de ontbreidelde passies. Het avontuurlijke, het animale, het bandieterige, het wilde, het onbeteugelde, het ontzinde vervaagt en verdwijnt. Uit den smook van branden en kruit, uit de paniek, uit de wreedheden en uit den waanzin rijst van lieverlede, hoe langer hoe helderder, het beeld van een idee, van een deugd, dat met een zacht lichtend aureool alles overlauwert, alles verdringt, zelfs het bloed, de afgrijselijkheden, de tranen, het gekerm, de wroeging en de wanhoop. Daarom waarschijnlijk titelde Malraux zijn boek ‘L'Espoir’.

Luchtkasteel?

Het staat lang niet vast, zou men kunnen zeggen, dat deze Hoop per slot niet even misleidend zal blijken als de luchtkasteelen, die de Franschen juist noemen Châteaux en Espagne. Maar ondertusschen werden wij in die mate geboeid en meegesleept door Malraux dat men zich zelfs niet meer kan voorstellen hoe een boek van deze strekking, even magnetisch, even concreet doelmatig, zou geïnspireerd kunnen worden door de partij van Franco. Litterair gesproken is de Spaansche oorlog gewonnen door de aanhangers van Madrid en wie nauwlettend nota neemt van de draagwijdte van zulk een feit zal zich niet verwonderen wanneer de overwinning, vooraf bepaald en vooruitbestaand in de rijken van den geest, bevestigd wordt op de slagvelden.

In dezen zin zal L'Espoir in de wijde wereld meer prestige en vertrouwen bezorgen aan de democratie dan zegevierende luchtbombardementen van steden, dorpen of legers door Fransche vrijwilligers en Fransche vliegtuigen. In dezen zin desnoods zou L'Espoir kunnen opwegen tegen een nederlaag waaraan reeds niemand nog gelooft.

[verschenen: 24 januari 1938]