Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De laatste der grooten

Maurice Ravel, de grootste onder de moderne componisten is onvervangbaar

Parijs, 29 december 1938

In één jaar tijds verloor Frankrijk vier componisten: Widor, Pierné, Roussel en Ravel, alle vier mannen van mundiale vermaardheid. Charles Widor was de scholasticus, de formulist; Gabriel Pierné de academicus die met zijn tijd verandert en hem op korten afstand bijblijft; Albert Roussel, de gematigde modernist, zoogenaamde baanbrekers volgend die hem aan hun hoofd plaatsen; Maurice Ravel was de Muziek zonder meer, de ontroerende, betooverende almachtige Stem, welke de mensch, tevens scheppende en geschapen natuur, in zijn diepe, uitverkoren oogenblikken toevoegt aan het suizen van den wind, aan het ritselen van het loover, aan de eeuwige stemmen van de stilte en van den storm. In zijn genre was ieder der vier gestorvenen de beste van gehalte, de uitnemendste in zijn vak. Widor met zijn geromantiseerden orgelstijl, Pierné met zijn theatrale fresco's, Roussel met zijn tegelijk dynamische en dorre symphonische abstracties, Ravel in zijn muziek tout court, beheerschten elk hun kunst met die vrijheid van allure, die zekerheid van toets, die ingeboren stelligheid van accent waardoor de meesters zich onderscheiden van de leerlingen. In zijn soort werd geen der vier door zijn tijdgenooten geëvenaard of overtroffen. Er is geen land ter wereld dat, door binnen zoo weinige maanden zulke verliezen te ondergaan, een gelijkwaardige veelzijdigheid van talent en genie zou kunnen aantoonen, gepaard aan een evidente superioriteit. Zij behoorden tot de uiterst bloeirijke, zeer veelkleurige generatie, die na den dood van Wagner en Liszt Frankrijk geplaatst heeft aan de spits der muzikale beschaving.

Een onmisbare noot

Alle vier die dit jaar heengingen naar het rijk van Proserpina waren in hooge mate verdienstelijk, doch de grootste hunner, door den aard van zijn wezen, door de verscheidenheid, den overvloed, de doordringendheid zijner radiaties, was zonder twijfel Ravel. Men zou in de evolutie der muziek een Widor, Pierné en Roussel desnoods kunnen schrappen zonder te merken dat zij gemist worden. Ravel echter kan men niet ontberen zonder onmiddellijk te bespeuren dat een noot ontbreekt in het universeele accoord. Een essentieele noot. Hij is een der weinigen geweest die de eindelooze melodie, aangeheven in den nacht der tijden, men weet niet waarom, noch hoe, noch waartoe, heeft voortgezet.

Niet talrijk onder de menschen zijn zij van wie men met zekerheid kan zeggen dat dezelfde innerlijke gloed hen bezielde welke den nachtegaal drijft tot het intoneeren zijner hymnen. Een dier uitgelezen, kostbare instrumenten was Ravel. Diepe, ongekende, streelende, troostende, verrukkende tonen stroomden naar hem toe en hij gaf hun gestalte, vorm en accenten in klanken van vuur, in klanken zacht als bloemengeur, welke men telkens weer waande te droomen hoe dikwijls men ze ook gehoord had.

Het is spreekwoordelijk om te zeggen bij het verscheiden van een meester dat hij onvervangbaar was. Maar voor den tweeden keer sinds ik mij rekenschap kan geven van intrinsieke waarden heb ik den indruk dat het woord onvervangbaar een harde, vlijmende werkelijkheid vertolkt. Eerst bij Gustav Mahler die een heelal in zich droeg, dat hij meenam naar gindsche zijde van onzen horizon. Nu bij Maurice Ravel. Een opvolger van Mahler was even ondenkbaar als een opvolger van Rembrandt. Een opvolger van Ravel is misschien denkbaar doch zoover als onze waarneming reikt bestaat hij niet. Hij is de laatste eener reeks.

Wie is er na hem?

Toen Debussy stierf na onvergelijkbare tonen aangestemd te hebben, kon men zeggen: Er is nog Fauré, er is nog Ravel. Fauré verdween en Ravel bleef om onuitgesproken stemmen te noteeren. Maar wie is er na Ravel? Velen die teekens op papier zetten, doch géén, volstrekt geen die de zonderlinge genade en macht bezit om deze teekens te transmuteeren in bronnen van klaarheid, van geluk, van liefde, zóó overtuigend dat men zich als ontwaken voelt, verruimd, vermeerderd, verzaligd onder hunne trillingen.

Hoevelen kan men opsommen onder de levenden, die hun medemenschen dergelijke onschatbare, onwaardeerbare gunsten bewijzen? Geen twee, die men als afgezonden mag beschouwen uit een der kringen van een paradijs. Denk slechts aan de Boléro, die dateert van 1930 en die wortelt in ontelbare eeuwen. Voor componisten is de Boléro een simpele machine. Bijna te simpel. Een muziek in den trant van het ei van Columbus. Doch om het stuk te maken, dat na den dood van Debussy het opperste potentieel van straling, van vitaliseerende energie, van opwekking zou bezitten, was er niemand dan Ravel. Of denk aan de illuminatie van een bovenaardschen dageraad welke opvlamt in den Jardin féerique uit den cyclus van Moeder de Gans. Aan den tocht van Klein Duimpje door de nevelige verlorenheden, waaruit zoo teedere melodieën opneuriën dat zij als het psychisch equivalent mogen gelden van Der Einsame im Herbst uit Mahlers Lied von der Erde. Aan het verrukkelijke morgenspel der Sonatine. Aan de duizendvoudig genuanceerde en gefacetteerde vlammen van het Strijkkwartet. Verscheen er na Ravel nog iemand die niet alleen even nieuw schreef, maar ook even warm, even innig, even vanzelfsprekend, even zuiver wellend uit een menschelijk hart, en daarbij, grondeloos als twee beminde oogen?

Het leven zelf

Want de moeilijkheid is niet, evenmin in de muziek als in de overige kunsten, om zich een nieuwe grammatica aan te schaffen, om zich een min of meer excentrieke, persoonlijke spelling of factuur te verwerven, doch om met een modern materiaal verstaanbaar uit te drukken in hoeverre de mensch deelachtig kan worden aan de geheimen van de aarde en van den hemel. En niet alleen verstaanbaar. Doch ook bewogen door die gloeiende en onmiskenbare impuls welke de Ouden toedichten aan een god of aan de muzen. Hij is een realiteit, die impuls. Hij moge ondefinieerbaar zijn, onanalyseerbaar, doch hij kan geverifieerd worden, onbedrieglijk, in meer dan dertig eeuwen kunst.

Hij is de unieke factor waarmee men het verschil kan bepalen tusschen talent en genie. Hij is ook het eenige wat blijvende waarde verleent aan het uitgedrukte, wat het vertolkte identiek maakt aan onvergankelijke, onveranderlijke waarde en werkelijkheden. En als Ravel, van een louter nationalistisch standpunt beschouwd, technisch niet onder behoefde te doen voor de meest modernen, voor de meest extravaganten, voor de minst schoolschen, hij was de eenige die het geavanceerde van grammatica, spelling en verdere uitdrukkingsmiddelen volledig had weten te assimileeren met den impuls van god en muzen, die niets anders is dan de eeuwige harteklop der gewone, alledaagsche stervelingen. Hij was de eenige die in hoogen graad de modernste kabalistische notenteekens nog kon omduiden in stemmen van 't bloed, van het instinct, van de intuïtie, van het leven.

Het kapotte instrument

Dit instrument stond sinds 1934 stil. Het was onbruikbaar geworden. De gevolgen van een auto-ongeluk hadden de wilsvermogens vernietigd van een organisme, dat de schokken van den oorlog niet konden verbrijzelen. Te klein en tenger van gestalte om soldaat te zijn, had Ravel kruiwagens te hulp geroepen om op onverschillig welke wijze zijn vaderland te dienen. Op de Voie Sacrée naar Verdun, onder het vuur der kanonnen, bestuurde hij de zware vrachtauto's die munitie reden voor de loopgraven. De helft van zijn oeuvre was nog niet geschreven en de eindstreep zou pas gezet worden twintig jaren na die vuurproef. Zoo wilde het lot in zijn raadselachtige rhythmen. Sinds zijn ongeluk op een banalen weg vernam Ravel nog de taal der muziek doch als iemand die spraak of gehoor verliest, ontviel hem alle verlangen, elke neiging om de muziek welke hij nog vernam te registreeren. Ten einde raad, na drie jaar moreele agonie, heeft hij het onbegrijpelijk veto dat hem boeide trachten te overtreden door een chirurgische behandeling. Een operatie in de hersens scheen geslaagd te zijn. Doch enkele dagen later trad een onvoorzienbare reactie op en Ravel had den term bereikt, waar hij zonder onrust, zonder bevreemding volgens zijn eigen zeggen het begin zag ‘d'une luminineuse évolution’.

[verschenen: 13 januari 1937]