Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Asmodée, een nieuwe kwelduivel

De intellectueele Franschen en hebben zich verslingerd aan een personage, dat ruim een maand geleden nog niet eens bestond...

Parijs, 24 December [1937]

Men vertelt van de Byzantijnen, dat, terwijl de Turken hun stad belegerden, de verdedigers zich amuseerden met hersenschimmige futiliteiten als disputen over de sexe der Engelen. De eenen beweerden dat zij man waren, de anderen vrouw, de derden dubbelslachtig, de vierden geslachtloos, en dat duurde tot de inneming der vesting. Wij hebben dit zonderling verhaal altijd geloofd, zonder overigens ons een juiste voorstelling te kunnen maken van die oratorische schermutselingen.

Maar tegenwoordig, terwijl menige nieuwe Turk in aantocht is, een Turk langs de stranden van Noord-Africa, een Turk in de Levant, een Turk in 't Verre Oosten, een Turk aan den Rijn, een Turk aan de Alpen, en nu, terwijl de gevaarlijkste van al die neo Turken de Ville-Lumière reeds omsingelt met de Roode Ceintuur der bolsjewistische voorsteden waar ieder zweert bij Stalin, kunnen wij ons verbeelden hoe het ongeveer moet zijn toegegaan in Byzantium. Want de gelegenheid wordt ons geschonken om den wonderlijken fabel te toetsen aan een niet minder vreemde werkelijkheid.

De Franschen immers, wier ooren dagelijks tuiten van de fanfares der naderende klaroenen, hebben zich verslingerd aan een personage dat een maand geleden nog onbekend was en niet eens bestond. Het is gelijk ik zeg.

Terwijl het profanum vulgus zich blijft vergapen en verlustigen aan het monster Weidmann, begon het intellect zich te passionneeren voor zekeren Blaise Couture. De een ziet hem zus, de ander zoo. Piet beschouwt hem als de incarnatie der schijnheiligheid. Een Tartuffe. Klaas houdt hem voor den demon der perversiteit. Een Raspoetin. Voor Jan belichaamt hij de gluiperige ambitie.

Hier kan men hem niet luchten of slikken. Ginds wordt hij met ingespannen aandacht onderzocht als een ongehoord en onbekend fenomeen, alsof eindelijk de fameuze zeeslang was aangespoeld, alsof men het skelet had opgedolven van den Minotaurus, het geraamte der Sfinx van Thebe. Daarover zet men reusachtige boomen op. Men loopt warm en gordt zijn beste harnas aan. Men verdeelt zich in verschillende kampen, men haalt oude stokpaardjes van stal en men trekt van leer. Evenals Don Quichotte: met den heiligsten ernst, met stalen gezichten, met verwoedheid, als ware ridders.

Who is who

En wie is Blaise Couture? Nog minder reëel, nog minder controleerbaar dan de Engelen over welke men redetwistte aan de oevers van den Gouden Hoorn. Hij is een der hoofdfiguren van het tooneelstuk waarmee François Mauriac, reeds beroemd als romanschrijver, reeds lid van de Académie, in den nazomer van zijn leven debuteerde bij de Comédie Française.

Op zichzelf al was dat debuut een evenement, waarvan men zich buiten Parijs ternauwernood een begrip kan vormen, sensationeeler dan alles wat een gewoon sterveling fantaseeren kan in de diverse regionen onder de maan. Mauriac dramaturg! Mauriac, de auteur van Thérèse Desqueroux. Mauriac, de eenige katholieke schrijver die in de hooge Fransche literatuur het idee, het besef van goed en kwaad, van zonde en vergiffenis, van berouw en wroeging heeft hernieuwd en verlevendigd, voor 't eerst sinds menig tiental jaren. Mauriac, wien men juist een soort van troebele predilectie verweet voor het zondige en zijn zwavelachtige wasems. Mauriac, die opzienbarend partij trok voor de gouvernementeelen van Spanje, tegen Mussolini en Hitler. Mauriac aan den aanvang eener tweede hachelijke carrière, onvervaard een weg betredend welke bezaaid ligt met voetangels en klemmen! Zulke verschijnselen aan het litteraire firmament worden slechts waargenomen in tijdperken van grooten bloei en buitensporige gisting, evenals kometen of exceptioneele vlekken op de zon.

Het stuk

Het stuk bedroog geen enkel van de stoutste verwachtingen. Het was getiteld ‘Asmodée’, en de schrijver liet in 't midden of hij de Asmodée bedoeld had van Tobias, de duivel der onreine liefde die de zeven echtgenooten doet omkomen van Sara, of wel de helsche en kluchtige hinkepoot van Lesage, die denzelfden naam draagt en de daken der huizen oplicht om de bewoners te bespieden in hun intimiteit. Dat gaf reeds stof tot een lange reeks bespiegelingen, want wij zijn op 't tooneel evenmin gewend aan den bijbelschen als aan den kreupelen duivel.

Voorts was er de duistere vraag aan wie zijner personen Mauriac de eigenaardigheden van den eenen of den anderen Asmodée kon hebben toegedacht. Bij niemand der dramatis personae paste het etiquet als geknipt. Heeft Mauriac zelf misschien achter de coulissen de rol willen spelen van den klopgeest die door de pannen en de zolders heen de geheimen begluurt van het menschelijk hart? Gewichtige kwesties! Een spade in een mierennest en een knuppel in het hoenderhok wekt bij hun bevolking niet minder agitatie dan het formuleeren dezer twijfelachtige punten en hun beantwoording bij de tooneel-critiek en haar ontwikkelde lezers.

Blaise Couture

Ten derde was er Blaise Couture, de problemen die hij stelt en hun bonte interpretatie. Blaise, boerenzoon, is student geweest van een priesterseminarie, doch door zijn superieuren weggezonden als ongeschikt voor den geestelijken stand. Hij vond een plaats als huisleeraar-rentmeester bij een rijke weduwe met vier kinderen, wier man omkwam bij een ongeluk, en die gelijk alle personages van Mauriac de Landes bewoont van zuid-westelijk Frankrijk, temidden der pijnboomen, in een broeierige atmosfeer, oververzadigd met de aromen van hars en terpentijn.

Bij de eerste scène reeds vernemen wij dat Blaise de gouvernante verleid heeft, bij zichzelf en bij het voorwerp zijner passie een gevoel achterlatend van bitteren wrevel. Wij vermoeden terstond dat hij iemand is die bemind kan worden zonder dat hij 't vermogen bezit om te beminnen. Wij meenen eveneens te gissen dat hij trachten zal zijn dominatie uit te strekken over de mooie weduwe, die veertig is en hij dertig. Wij slaan de plank niet ver mis. Doch het geval blijkt veel gecompliceerder dan het zich voordoet en wij tasten in 't donker naar de drijfveeren van Blaise Couture's gedragingen. De bekoorlijke weduwe, die duidelijk te verstaan geeft dat zij geenszins tot de verliefde complexies behoort, wisselt een harer kinderen uit als logé met den zoon eener Engelsche familie. Zij verwacht een jongen van zestien, terwijl een volwassen Brit arriveert van twintig. Wanneer zij met haar gast een neutrale, gansch niet suggestieve conversatie houdt (tenminste niet suggestief voor een normale verbeelding) valt Blaise Couture flauw achter de deur waar hij luisterde aan het sleutelgat. Men hoort hem neerploffen.

Zoodra hij is bijgebracht stelt hij den Engelschman het ultimatum dat een van beiden de plaats moet ruimen. Noch Harry Fanning vertrekt, teruggehouden door de kinderen, noch Blaise, die nauwelijks vertrokken wederkeert. Maar de dochter der rijke weduwe, de achttienjarige Emmanuelle, een ideaal van reine vroomheid, wordt smoorlijk verliefd op Harry, en ook deze logische verbintenis, dit geluk poogt Blaise Couture te verijdelen. Zou deze sluipende, geniepige, huichelende, achterbaksche, pretentieuze, antipathieke intrigant ook zijn glibberige vangarmen willen uitslaan en kunnen uitslaan naar dat toonbeeld van pure onschuld? Het blijft bij een paar mislukte pogingen waarvan het doel slechts uit de verte geïnsinueerd wordt. In ieder geval gaat het huwelijk door, ondanks de sombere, schouwe Blaise, die als het doek zakt, nog bezig is zijn heerschappij te vestigen over de moeder, Madame de Barthas.

Een type

Ziehier de handeling en haar personen, 't thema dat met zijn schommelingen tusschen mogelijk en onmogelijk, tusschen waarschijnlijk en onwaarschijnlijk, met zijn buitenissige uitwassen, met zijn aarzelingen tusschen licht en donker, met al zijn dubbelzinnige emanaties de wakkerste geesten biologeert van Frankrijk. Slechts terloops vraagt men of Asmodée een goed of een slecht, een interessant of een vervelend stuk is. Van meet af is Blaise Couture een type geworden, beter zelfs, een prototype, fonkelnieuw specimen van een menschen-exemplaar, dat men nog niet in de kunst ontmoet heeft, een model dat men van alle kanten bekijkt, betast, ausculteert, peilt, weegt, ontleedt, proeft en uitrafelt in al zijn dimensies, in al zijn perspectieven.

Nog lang zullen de Franschen, die na drie eeuwen nog niet met voldoende zekerheid weten of de Andromaque van Racine coquet was, en zoo ja, tot welken graad zij coquet was, nog lang niet zullen zij uitgepraat zijn over den Blaise Couture van François Mauriac. En welke waarde Asmodée ook moge hebben of missen, het ligt zeker niet in ieders macht om dergelijke deiningen te veroorzaken in het brein van een volk, deiningen die elk uitzicht belemmeren en alles wat er gebeuren kan maskeeren achter haar schuimende koppen.

[verschenen 15 januari 1938]