Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Atomen en sterren

Een gigantisch electrisch kanon waarmede Joliot-Curie het beleg gaan slaan om de laatste vesting der materie: het atoom

Parijs, 22 December [1937]

Er moge nog vrij wat ontbreken in de Republiek der Twee Zondagen, er mogen massa's geld weggeworpen zijn voor weinig of niets, maar het valt intusschen niet te ontkennen dat enkele deeltjes der versnipperde schatten bijster goed terecht zijn gekomen. Waardoor opnieuw de gegrondheid aangetoond wordt onzer nationale spreuk welke beweert dat men nooit kan weten hoe een koe een haas vangt.

Zoo monteert men sedert eenige weken in een der groote laboratoriumzalen van het Collège de France, wijd en hoog als een circus, een reusachtige machine, waarbij hijsch-kranen nodig zijn die dertig ton heffen, wat tegelijk een idee geeft van den omvang, het gewicht en de kosten van het gevaarte in aanbouw. Het verrijzend werktuig lijkt oneindig meer op een dier koperen of ijzeren monsters welke gebruikt worden in de moderne industrie, dan op de ‘instrumenten’ welke men zich gewoonlijk voorstelt in handen van een geleerde. De zaal zelf, waar tien-tallen arbeiders bezig zijn, waar van alle kanten het geronk van motoren en dynamo's aanzweeft, doet veeleer denken aan een fabriek in volle werking dan aan de lokalen eener Universiteit. Inderdaad, hier moeten alle klassieke gedachtebeelden welke men van een professor kan hebben, met een forschen streek uit de herinnering worden weggewischt. Men ziet den hoogleeraar plotseling als bedrijfsleider, aan 't hoofd van een troep ingenieurs, machinisten en verschillende ploegen werklieden, allen afhankelijk van den meester en wachtend op zijn orders.

De Cyclotron

Het imposante mechanisme dat men construeert is de ‘cyclotron’ van het echtpaar Joliot-Curie, die het kunstmatig radium uitvonden, dertig jaren nadat de vader en de moeder het natuurlijke radium ontdekten. Ik heb vergeefs gezocht naar den oorsprong van het woord ‘cyclotron.’ Maar voor zoover hier een profaan bezichtiger van begrijpen kan spreken, heb ik begrepen waarvoor deze pyramidale installatie bestemd wordt. Het is de Atomen-breker. Een soort van electrisch kanon, fantastisch als de verzinsels der romans van Jules Verne. Een kanon van cyclopen en titanen (wij zijn kleine dwergjes ernaast) waarmee Joliot-Curie, professoren aan het Collège de France, het beleg gaan slaan om de laatste en geweldigste vesting der materie: de kern van het atoom.

Iedereen weet tegenwoordig wat een atoom is. Een zonnestelsel. Een zon als dirigeerend centrum met een reidans van cirkelende planeten. Men leert tegenwoordig ook op school hoeveel van die zonnestelsels een gewone speldenkop bevat. Wie er een millioen kan tellen per seconde zou ettelijke myriaden jaren noodig hebben om den inventaris op te maken. Dat gaat het menschelijk begrip en zelfs de verbeelding ruim te boven. Dat is wonderbaarlijker en ongeloofelijker dan de ongerijmdste fabels van alle godenleeren. Te denken dat het witte papier waarop ik schrijf, de krant die gij leest, in de striktste beteekenis, een krioelende Melkweg is, een nimmer te omvademen opeenstapeling van Sterren! Welnu, dat is de Materie, en wij hebben slechts te stamelen, als Augustinus: Credo quia absurdum.

Hemelbestormers

Maar hier, naast die hoog torenende machine, die spanningen zal voortbrengen van meer dan tien millioen volts, die ware bliksems zal werpen, bliksems gecondenseerd in onzichtbare vonken, naast dit monster-kanon dat draaiende, borende miniatuur-projectielen zal schieten in snelheden van veertig duizend kilometer per seconde, hier kan men zich eenigszins het bestaan voorstellen van Reuzen, die niet een aanval beramen op een der zonnen van een speldekop, doch op de Zon zelf welke elken dag rijst en daalt langs de kimmen. Het kanon reduceert ons tot de gestalte van pygmeeën, van nietige aardwormen. Maar die artillerie zelf heeft de afmetingen van oorlogstuig voor hemelbestormers. Uit de diepte onzer intuïtie doemt de herinnering op dat er vroeger reeds hemelbestormers geweest zijn. Onwillekeurig denkt men aan Prometheus, aan de Titanen, aan Phaëton, aan andere vermetele Zonen der Zon, en helden van ondoorgrondelijke legenden. Het kost me niet de geringste moeite om Joliot-Curie te zien als een echtpaar van mythologische Giganten, gigantisch metterdaad door de bliksems welke hun mateloos, grenzenloos brein gaat scheppen en nabootsen. In een geheimzinnige huivering, die aarzelt tusschen een mystiek vreezen en een bevlieging van vervoering, duikt de vraag op: Hoe zal dit alles eindigen? Wat zullen we beleven wanneer het deze Reuzen lukt de vastheid der zon te ontwrichten, den loop der planeten te storen, die dit papier tot papier, die een speldekop tot speldekop vormen? Hebben de alchemisten en de discipelen van Hermes niet ten allen tijde geloofd en in hun raadselschrift onderwezen dat Beneden hetzelfde is als Boven, en Boven hetzelfde als Beneden? Wie kan zeggen tot hoever de analogie reikt tusschen de zon van een atoom, en de Zon van dit uitspansel, hun gelijkenis, hun identiteit? De mechaniek is een der fenomenen die gesymboliseerd schijnen door de doos van Pandora en den boom der kennis. Zij liet reeds te veel rampen los over de wereld om zich naast den Atomenbreker van het Collège de France geheel op z'n gemak te voelen en hem bij alle bewondering niet eenigszins te duchten.

Een nieuwe telescoop

Terwijl men zich cyclopisch wapent ter verovering en beheersching van het Heelal in zijn kleinste bestek, maakt men zich eveneens gereed om het te doorvorschen op zijn grootste schaal! Het nieuwe Observatorium, gebouwd in den zuiveren, stof-vrijen dampkring der Haute-Provence, zal toegerust worden met een telescoop, die de Fransche sterrekundigen waardig is. Sinds vijftig jaar kon deze harmonie tusschen de astronomen en hun instrumenten niet meer gesignaleerd worden in het land van Laplace, Leverrier en Arago. De glaswerkers van Saint-Gobain hadden voor de Amerikanen een hollen spiegel gegoten en geslepen van twee-en-een-halven meter doorsnede die tot kort geleden gold als omvangrijkste oog op dit ondermaansche. De Amerikanen waren rijk genoeg om zich die weelde te veroorloven. De Franschen, bij gebrek aan subsidies onder gouvernementen die even weinig maalden om de wetenschap als de kip om een kurkentrekker, de Franschen behielpen zich gedurende een halve eeuw met een reflector van tachtig centimeter doorsnede. Dit belette hun niet om een twintig meter lange foto te maken van den Melkweg, foto die nergens haar weerga heeft, en welke men, opgehangen in het Paleis der Ontdekking, bewonderen kon op de Expositie. De ontoereikendheid der werktuigen verhinderden ook Esclangon niet om een aantal waarnemingen te verrichten, welke, als zij bevestigd worden (het licht b.v. zou niet overal dezelfde snelheid bezitten) een ernstige slag zullen toebrengen aan de jongste theorieën betreffende de structuur van het Universum. De Fransche geleerden hebben steeds gemeend dat het instrument niet alles is en de ervaring bewees hun herhaalde malen hoe gemakkelijk het genie een tekort aan werktuigen aanvult. Pasteur werkte in een berghokje onder een trap. Pierre Curie en zijn vrouw in een onverwarmde schuur. Joliot-Curie, alvorens hij den Nobelprijs ontving, moest lessen geven om zijn experimenten te bekostigen. De Fransche ontdekkers zelf, door hun onverschilligheid voor het bijkomstige, dragen niet weinig schuld aan de verwaarloozing welke zij ondervonden van hun regeerders. Ook nu, terwijl Joliot-Curie een onbeperkten invloed uitoefent in de gouvernementeele sferen, achtten zij het geenszins noodzakelijk om een record te slaan en de grootsten spiegel te bezitten der wereld. Het eene ‘oog’ van de Haute-Provence heeft een doorsnede van l m. 20, het andere van l m. 93. Deze laatste spiegel weegt ruim duizend kilo, is gegoten te Saint-Gobain, en geslepen met een precisie, welke gaat tot één duizendste millimeter. Al doet echter de doorsnede der twee Fransche oogen dus aanmerkelijk onder voor den omvang der Amerikanen (vooral naast hun laatste die een middellijn zal hebben van vijf meter), daar dit met voorbedachten rade geschiedt mag men, afgaande op de Fransche antecedenten, des te nieuwsgieriger zijn naar de resultaten, welke zij zullen behalen met werktuigen hunner keuze en die beantwoorden aan al hun eischen.

Overwicht der wetenschap

Wat evenwel nieuwer is dan de ultra-moderne outilleering van het Collège de France en van het Observatorium in de Haute-Provence, wat mij belangrijk genoeg voorkomt om de hoogste verwachtingen te wettigen, is het overwicht dat de wetenschap verworven heeft in de hoogste der regeerende kringen van Frankrijk. Op het gebied van cultureele desiderata blijft hier niets te wenschen over dan dat de kunst weldra moge deelen in de bezorgdheid der Fransche leiders.

[verschenen: 6 januari 1938]