Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Een ontgoochelde

Henri Clerc's tooneelstuk ‘La Femme de César’, dat een scherpe critiek levert op de parlementaire misstanden, is het succes van dit seizoen.

Parijs, 18 December [1937]

Het zal wel een teeken des tijds zijn dat tot in Frankrijk toe het thema van den parlementariër niet meer in behandeling genomen kan worden zonder bij iedereen, zoowel bij de aanhangers als bij de tegenstanders van het parlementarisme de gedachte te suggereeren: werkelijk, daar moet verandering in komen; dat kan zoo niet langer duren. Het idee dat er iets rottends is in deze instelling, iets ongezonds dat een verstandig mensch moeilijk tolereeren kan, iets schurftigs waartegen een rechtgeaard gemoed zich verzet, de indruk van iets abusiefs, iets onhoudbaars, schijnt zelfs gerekend te moeten worden onder de onvermijdelijkheden, onder de gewaarwordingen aan welke men niet meer ontsnappen kan, die iemand willens nillens door de omgeving werden opgedrongen, onder de fataliteiten, de apriorismen.

Wat anders zou Henri Clerc bezield hebben tot het schreven van ‘La Femme de César’? De Vrouw van César, zegt de historie, mag niet in opspraak raken, op haar mag geen argwaan rusten. Liever dan haar te verdenken, scheidde César zich van zijn echtgenoote, toen de patriciër Clodius in vrouwenkleeren bij haar was binnengeslopen. De anecdote dient sinds eeuwen tot het karakteriseeren van allerlei netelige situaties. Zij blijkt zoo weinig versleten dat Henri Clerc op zijn beurt ze nog eens oprakelt wanneer het parlement een beetje meer dan wenschelijk over de tong gaat. Bij elk auteur zou zulk een titel, met alles wat hij behelzen kan, een heel programma beduid hebben voor een tooneelstuk. In elk geval zou het niemand verwonderd hebben de toespeling op César's avontuur gebruikt te zien door een reactionnair, een conservatief, een antidemocraat, een fascist.

Democratische critiek

Maar Henri Clerc is juist het tegenovergestelde van al deze achterlijke brekebeenen. Hij is een onwankelbaar democraat. Hij werkt regelmatig mee aan L'Oeuvre, een der trouwste organen van het Front Populaire. Gelijk de vrouw van César is zijn republicanisme boven elke verdenking verheven. Wat moet men dan concludeeren wanneer een schrijver als hij, die zelf député was, die een der hoogste ambten bekleedde op het ministerie van Financiën, die vriendschappelijke betrekkingen onderhoudt met de meeste leden van het regeerende cabinet, een stuk laat opvoeren dat drie jaar geleden zonder eenigen twijfel heftige betoogingen zou hebben uitgelokt tegen het parlement en dat de kranten van het Front Populaire vandaag stellig zouden brandmerken als fascistisch wanneer de auteur een anderen naam droeg? Wat daarvan te denken? Natuurlijk, dat de toestand zoo weinig bevrediging geeft dat zelfs een onverdacht en onvervalscht partijgenoot als Henri Clerc zijn ergernis niet verzwijgen kan.

Als bij toeval roert hij in ‘La Femme de César’ alle zeere punten aan die schering en inslag werden bij de hekelaars van de volksvertegenwoordiging, en van de stembus. Zijn hoofdpersoon, een zekeren Pélivier, is niet slechter, niet dommer, en ook niet slimmer dan het gros zijner mede-afgevaardigden. Een doorsneetype. Eerlijk, zoolang niets hem van het rechte pad afbrengt. Getrouwd met een respectabele echtgenoote: zuiver republikein dat spreekt van zelf, maar vader van een ontgroenden jongen die zich aansloot bij een der fascistische bonden.

Het gegeven

Tot zoover is alles normaal. De député verlangt oprecht zijn mandaat te behartigen volgens de eischen van een nauwgezet geweten, volgens zijn plicht. Maar hij is tevens lid van den Raad van Beheer eener financieele onderneming en op een kwaden morgen plaatst hij zijn handteekening onder een papier dat zijn vennootschap machtiging verleent tot het plegen van handelingen welke later ontmaskerd worden als frauduleus en die hem blootstellen aan gerechtelijke vervolging. Henri Clerc, die niets verergeren wil, laat zijn toeschouwers nog de keuze: zij mogen Pélivier houden voor een naïeveling, een onwetende, een onverantwoordelijke. Dat is zeker beter dan een schurk. Doch zijn dit aanbevelenswaardige eigenschappen voor een gemiddeld parlementslid?

Eenmaal op deze helling, glijdt Pélivier naar beneden als van een leien dakje. Vroeger heeft hij een concurrent bij de stembus, een zekeren Delorme, betrapt op belastingontduiking en doen bestraffen. Uit louter plichtsvervulling. Die Delorme echter krijgt lucht van de malversaties welke Pélivier wettigde met zijn signatuur, en tot overmaat van ramp wordt Delorme benoemd tot administrateur der maatschappij welke de aanklacht indiende. Pélivier is derhalve overgeleverd aan zijn bittersten vijand. Terwijl de verkiezingsstrijd in vollen gang is wacht hem te Parijs de rechter van instructie. Hij zoekt een uitweg, een achterdeurtje om te eclipseeren, want hij voelt zich plotseling, hoewel een beetje laat, de vrouw van César. Het eenvoudigst en het fatsoenlijkst voor een onbesproken man ware zijn mandaat neer te leggen, de verantwoordelijkheid te dragen en de ruïne te aanvaarden. Doch er is een voordeeliger oplossing. De rechtschapen vrouw van Pélivier, heldhaftig en aandoenlijk, begeeft zich naar zijn beschuldiger Delorme en marchandeert de intrekking der aanklacht tegen het afstaan van Pélivier's député-zetel aan genoemden Delorme, de ex-fraudeur, of aan een van diens creaturen. De koop wordt gesloten. De biljetten der kiezers van Pélivier zullen simpel van candidaat verwisselen zonder dat de stemmers ooit de eigenlijke reden zullen kennen der adresverandering.

Nooit is op een Fransch tooneel de kiezer zoo onbewimpeld afgeschilderd als gedwee, onmondig stemvee dat men ongegeneerd te grazen neemt, onder voorwendsel van hoogdravende principes. Doch de mensch wikt en het lot beschikt. Als de opvolger van Pélivier arriveert te Parijs, zijn wij precies aan den vooravond van 6 Februari 1934. De stad is in rep en roer. De Kamer wordt belegerd door een opstandige volksmenigte. Er wordt geschoten. Er vallen dooden en gewonden. Eensklaps gaan de oogen open van den nieuweling die evenmin uitmunt door snuggerheid als zijn voorganger. Hij merkt, te drommel, wat Pélivier hem had kunnen leeren, dat er aan 't metier van afgevaardigde eenig risico verbonden is. Een plotselingen schrik, een paniek bekruipt dezen dappere. Alle lust om de natie te vertegenwoordigen vergaat hem. Fluks herroept hij den ruil... Met de belofte dat van de rechtsactie zal worden afgezien. En Pélivier, ondanks de malversaties, blijft député, terwijl zijn zoon, die fascistische neigingen heeft, sarcastisch toekijkt en er 't zijne van denkt. Men bewijst hem per slot dat de vrouw van César heden ten dage gerust eenige misstappen mag wagen mits niets ervan uitlekt.

Een sterk stuk

Het zonderlingste van dit drama is dat het als het beste, het sterkste stuk gewaardeerd moet worden van het seizoen. Men kan het niet analyseeren zonder ironie, zonder eenig medelijden voor de poovere moraal welke het ontwikkelt, maar niettemin behaalde het een onmiskenbaar succes. Dit zal niemand verbazen in Holland, waar men voor de kunst van Henri Clerc steeds een gevoeligheid betuigde, welke hem soms in zijn eigen land geweigerd werd. Het zal in 't bijzonder Louis de Vries verheugen die op de schouwburggala's der Wereldtentoonstelling het Hollandsche Theater vertegenwoordigd heeft met een vertooning van Clerc's ‘L'Autoritaire’. Doch hoe voortreffelijk ook als tooneel, een onbevooroordeeld en oplettend waarnemer kan zich niet verhelen dat de auteur van ‘La Femme de César’ zijn stuk in de lade zijner schrijftafel gelaten zou hebben wanneer hij nog een greintje geloof behouden had in de onaantastbaarste der democratische instellingen, het parlement en de stembus. Met een resteerend vleugje vertrouwen en achting had hij de voorstelling verdaagd tot minder troebele tijden. Het stuk vertolkt te groote desillusies en een te onloochenbare malaise.

Merkwaardige bijzonderheid: niettegenstaande de uitstekende positie van Henri Clerc, en niettegenstaande het succes van zijn drama, heeft geen enkel regelmatig tooneeldirecteur ‘De Vrouw van César’ willen endosseeren. Het is opgevoerd door Les Escholiers, een troep van zeer eminente, enthousiaste zwervers en francs-tireurs, die een triomf behaalden welke niemand compromitteert.

[verschenen: 7 januari 1938]