Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Een schrijver

Jules Romains, de meester.
Zijn twee nieuwe deelen van deze herfst.

Parijs, 1 December 1937

Het is nu zeven jaren dat Jules Romains elken herfst twee deelen aflevert van zijn reusachtigen roman ‘Les Hommes de bonne volonté’, en dit najaar ontvingen wij het dertiende en veertiende volume: ‘Mission à Rome’ en ‘Le Drapeau noir’.

Zoodra hij den cyclus begon vroeg men ‘zal hij 't volhouden?’ Iedereen begint langzamerhand zijn uithoudingsvermogen te merken. Jules Romains behoort tot 't slag der geboren werkers, die produceeren met de regelmaat eener machine, die elken dag een zekere hoeveelheid papier vullen, gelijk een ambtenaar, gelijk een boekhouder, mooi weer of leelijk weer. Zijn opbrengst kan geschat worden op drie octavo-pagina's per dag, hetgeen met een fantasie en een routine als de zijne de grenzen van het gewone eigenlijk niet overschrijdt. Zijn oplage schommelt tusschen de vijf-en-twintig en dertig duizend verkochte exemplaren, wat niet veel is voor een Fransch auteur, doch waarbij men rekening moet houden met de crisis en met de concurrentie van radio, bioscoop, sport, auto die het boek in 't algemeen op den achtergrond verdrongen hebben. Zooals de uitgeverscontracten op 't oogenblik zijn, zou Jules Romains, hoe beroemd hij ook is, van zijn productie nauwelijks kunnen leven, wanneer hij niet enkele tooneelstukken geschreven had, die de reis om de wereld blijven maken, en wanneer zijn vroegere romans niet een kapitaaltje vertegenwoordigden waarvan hij matige doch solide rente trekt.

Men had hem hier gaarne den Nobel-prijs gegund, waarvoor hij candidaat was, liever dan aan Roger Martin du Gard, aan wien de belooning ten slotte werd toegewezen. Bij deze gelegenheid is de bekroonde schrijver van ‘Les Thibault’ waarover wij onze lezers ingelicht hebben toen het tiende en laatste deel verscheen, de man geworden die zich niet wil laten fotografeeren. Ieder nochtans heeft het recht om niet in de wolken te zijn met zijn eigen portret, wanneer dit portret weinig harmonieert met een zeker artistiek, intellectueel type. Maar meer nog dan niet te willen erkennen een karikatuur te zijn van het beeld dat een roman geeft van een auteur, duldt men hem hier euvel, dat hij onder den titel ‘Vieille France’ een reeks boeren-schetsen gepubliceerd heeft waarin hij den Franschen landbouwer zeer eenzijdig generaliseerend afschildert als het laagste, beestachtigst, bekrompenste specimen van het menschelijke ras, en het is een feit dat in Duitschland, Italië, Rusland, een dergelijk boek veroordeeld zou worden als een ontoelaatbaar misdrijf tegen de natie. De Nobel-prijs dus, hoe begeerenswaard als onderscheiding en doeltreffend als reclame, zal in Frankrijk het succes en de reputatie van Roger Martin du Gard niet verhoogen. Ofschoon nog in de kracht van zijn leven wordt hij beschouwd als een reeds verflauwende schaduw uit het verleden. Doch om terug te komen op Jules Romains: de bekroning welke de Stockholmsche jury dit jaar niet inwilligde zal hem automatisch een volgende maal ten deel vallen, want de vader der menschen van goeden wille profileert zich op den horizon der internationale literatuur geleidelijk en hoe langer hoe duidelijker als een kolossus die nergens zijn weerga heeft.

Tot de mobilisatie

De ‘Zending te Rome’ en ‘De Zwarte Vlag’ voert chronologisch het verhaal tot aan de afkondiging der Fransche mobilisatie en het uitbreken van den wereldoorlog. Ik zeg ‘verhaal’. Het zou echter veel juister zijn om te spreken van ‘kroniek van een continent’ of ‘encyclopedie eener beschaving’. Gelijk Goethe in zijn tweeden Faust en Balzac in zijn Comédie Humaine het heele weten gecondenseerd heeft dat weerkaatst kon worden door een alomvattend brein, naast de vitale, preponderante roerselen welke het menschelijk hart bewegen, zoo resumeert Jules Romains de kennis, de kunst, de techniek van den twintigsten eeuwer naast de oorzakelijke beweegkrachten die ziel en lichaam voorwaarts stuwen. En natuurlijk op mateloos ruimer schaal, oneindig vertakter en verstrengelder dan zijn doorluchtige voorgangers, om de eenvoudige reden dat onze uiterlijke en innerlijke waarnemingsmiddelen verfijnder, geëvolueerder en beter bewerktuigd zijn dan de zintuigen van vorige generaties, omdat ons eerste en tweede gezicht een veel grooter veld bestrijkt, omdat zelfs onze gedachten veel sneller en gemakkelijker reizen naar de uiterste punten van het bekende, peilbare heelal, omdat de grenzen van geest en stof in den loop eener eeuw tot verder dan het onmogelijke zijn uitgebreid.

Toen het zijn beurt was en zijn uur heeft Jules Romains zich als een kalme hengelaar neergezet langs den stroom van den tijd, onafzienbaar, haast onmeetbaar geworden als een melkweg; aanschouwt wat er krioelend voorbijvaart op een breeden, gestadigen golfslag, en noteert, onpersoonlijk, zonder voorkeur of afkeer, als iemand die mediamiek een pen hanteert, met een oog dat mechanisch registreert als een objectief. Af en toe houdt hij even halt als om te zien of hij niets gemist heeft. En niets ontbreekt in onze gewaarwording van een gecreëerd en steeds creëerend Universum. Met hetzelfde gemak, met dezelfde gewisheid als de gedachte ons in minder dan een oogwenk vervoert naar de antipoden of naar de verste nevelvlek, met dezelfde precisie leidt Jules Romains ons van Parijs naar het Amsterdamsche Damrak, van Amsterdam naar Londen, naar Duitschland, naar Zuid-Frankrijk, naar Rome, naar den Balkan.

Overal thuis

Op alle meridianen van de zichtbare en onzichtbare aarde is hij thuis als in zijn kamer. Er is geen menschen-exemplaar dat hij niet teekent, van buiten en van binnen met een onfeilbare juistheid, 't zij staatsman, minister, priester, kardinaal, bisschop, keizer, zakenman, geleerde, ontdekker, uitvinder, schrijver, schilder, dichter, kantoorbediende, dokter, student, winkelier, samenzweerder, straatslijper, journalist, of de honderden andere incarnaties van een menschelijke gedaante die zijn blik geboeid hebben. Elk wezen heeft zijn eigen volledige, onvervangbare, origineele identiteit en zoo als geen twee bladeren van een boom geheel gelijkend zijn, zoo heeft elk der ontelbare personen van ‘Les Hommes de bonne volonté’ zijn verschillende intonatie en rhythme, zijn eigen temperatuur van levenswarmte, zijn eigen uitstraling. Gelijk wij de aarde overschouwen als een panorama, met een menigte zoemende steden en landschappen in alle seizoenen, onder iedere belichting, zoo doorkruisen wij maatschappelijke milieu's van een voorbeeldelooze en ongeloofelijke verscheidenheid, altijd raak geschetst in enkele zinnen of pagina's, van de bedenkelijkste tot de verhevenste. Wij doorloopen alle gradaties en degradaties van het instinct, van het edelste tot het meest perverse, alle phasen van de hemelsche liefde en van de aardsche liefde, en wij zien niet alleen Eros in elke gedaante, op elken leeftijd, in al de vormen en wanvormen welke hij aannam in de twintigste eeuw, maar daarnaast, met even veilige toets, de manifestaties van den Geest in ieder zijner uitingen, beiden, instinct en intellect, weergegeven met dezelfde wemelende schakeeringen, als de twee grondtonen van het leven in myriaden tonen resoneerend op eenzelfde klankbord.

Door dit Labyrinth, wijd van omvang als een vasteland, loopt een draad van Ariadne, dunner dan een lichtstraal. Men kan hem overal bespeuren doch nergens grijpen. Op het plan dat Jules Romains koos, en in de veelvuldigheid der aangeslagen klanken, vervalt alles wat men tot dusverre verstaan heeft onder actie, hoofdpersonen, ontwikkeling, enzoovoort. Hier breken alle geijkte vormen. Het is zelfs geen literatuur meer, ondanks menige betooverende beschrijving, psychologische analyse, of zuiver letterkundige episode. Hier voegt ook de naam niet van meesterwerk. Het is anders dan alles wat wij kennen, wij hebben geen criterium, noch in 't verleden noch in 't heden, geen maatstaf om ‘Les Hommes de bonne volonté’ te meten, en ik weet niet eens wat ik het meest bewonder, de quintessens in deze boeken vergaderd, of de uitnemendheid, de zeldzaamheid van het instrument Jules Romains dat ze distilleerde uit bergen van materiaal.

Met-dat-al, en gelukkig, is het einde van den ‘roman’ nog lang niet in 't zicht. Het schijnt zelfs niet dat de lijnen zich binnenwaarts wenden in een spiraal die vroeg of laat een middelpunt moet bereiken. En waarom zou dit werk anders eindigen dan met het einde van zijn schrijver? Eindigt ooit het leven, waarvan het een spiegel is, in een zijner millioenen facetten?

[verschenen: 17 december 1937]