Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De herrezen kathedraal van Reims

Wat de kanonnen aan schoonheid vernielden
Het lot beschermde Henri Deneux
De glimlach van den steenen engel, even beroemd als de glimlach van de Mona Lisa
Na twintig jaren arbeid

Parijs, 20 October 1937

Het was kort na den oorlog dat ik de Kathedraal van Reims gezien had voor de laatste maal. Als een geblakerde ruïne, zonder dak en zonder vensters, omringd van de houten huisjes, waarin de bewoners hun weggevaagde stad voorloopig hadden herbouwd. Boven het verminkte midden-portaal spelde men het besmookte opschrift: Deo Optimo Maximo, aan den besten, hoogsten God. Hoewel de meeste oude kerken deze wijdings-formule dragen was het alsof ik haar voor 't eerst van mijn leven las, als een reiziger die toevallig een inscriptie ontcijfert tusschen de puinhoopen eener verzonken wereld.

Hier had ook Jeanne d'Arc gestaan, de heilige Lodewijk, de vier-en-dertig Fransche koningen die in dezen tempel gezalfd werden. Ik zag ze in den geest voorbijgaan met hun muziek en hunne vaandels. Een optocht van zeven honderd jaren. Hoeveel bommen waren noodig geweest om dit monument van schoonheid en geschiedenis te maken tot een stapel bekwalmde afbraak? De eerste viel in September 1914. Tusschen Mei en Juni 1918 telde men er nog 287, zoowel brandbommen als springbommen van de zwaarste kalibers.

Toen de kanonnen zwegen waren 7 steunbogen verbrijzeld, 15 gebroken, 13 pinakels gesloopt, een conterfort vermorzeld, het gewelf ingestort, alle glasruiten versplinterd, de reusachtige balken der zoldering in asch gelegd, vier honderd duizend kilo lood der dakbedekking als een gloeiende regen neergestroomd door de waterspuiers, een der groote pijlers van den kruisbeuk ontwricht door een granaat van 340, het carillon, de klokken, de twee meter hooge koperen engel welke diende als windvaan gesmolten, 21 standbeelden der portalen verminkt, 23 beelden van de galerij der koningen vernietigd, alles wat brandbaar was verkoold, alles wat niet vlammen kon of smelten, geroosterd. De verwoesting was dermate deerniswekkend dat men er ontzind het vermogen om te spreken, te denken, te voelen bij verloor. En bij den ingang, waar men door de zuilen van het transsept heenkeek naar een leegen horizon, als door het geraamte van een ontheisterd woud, noodigden achter een planken versperring twee offerblokken den toeschouwer en voorbijganger tot een bijdrage in de kosten van den herbouw. De schade werd toen geschat op honderd veertig millioen francs, en om totale instorting te verhoeden moest men beginnen met het optrekken van een muur van 38 meter hoogte en anderhalve meter dikte, die de Kathedraal tot voor kort geleden dwars door het midden in helften verdeelde.

Twintig jaar

De muur is gemetseld, de muur is weer afgebroken en daartusschen vervlogen bijna twintig jaren. Twintig jaren waarin nauwelijks of nooit over de Kathedraal van Reims gerept werd. In dat interval verdwijnt een generatie en wordt een kind tot man. Wie dacht nog aan het gemartelde kunstwerk? Schijnbaar niemand. Van getuige eener onvergankelijke schoonheid was haar haveloos aanschijn het symbool geworden eener onheelbare wonde die men in stilte verduurt. Haar onttakeld silhouet, haar gapende portieken, haar vergruizeld kantwerk, versteende melodie in den waarsten zin, voerden naar een verboden terrein dat men zelfs in herinnering niet betrad. Wist iemand ook slechts bij benadering of met de herstelling was aangevangen en in welk stadium zij verkeerde? Neen, behalve de ingewijden, behalve de bewoners van Reims, geen sterveling.

Maar terwijl ieder zweeg om beter te vergeten wat te bitter was om te herdenken, raapte men uit het afval de twee- en-twintig brokken op waarin het hoofd was uiteengesprongen van den steenen engel uit het voorportaal, wiens glimlach in de beeldende kunst even beroemd was als de glimlach der Mona Lisa in de schilderkunst. Men voegde ze samen en er ontbraken slechts twee fragmenten: het puntje van den neus en de rechter wenkbrauw. Zij werden vervangen door nieuwe scherven en met zooveel zorg dat onder een vergrootglas het nieuwe niet te onderscheiden valt van het oude. Zoo repareerde men een tiental standbeelden als een puzzle zonder einde. Zoo werd ook het verbrokkelde plaveisel samen gescharreld en ingelascht als een onmetelijk mozaïek, kruimel voor kruimel. Wat onbruikbaar geworden was, als het gebrandschilderd glas, het roosvenster dat elken morgen de eerste zonnestralen kleurt, de bogen die moeten schoren, de steenblokken die moeten steunen, die kolommen die moeten torsen, het verkoolde of verschroeide hout van het zoldergebint, werd zoo nauwkeurig mogelijk gecopieerd in nieuwe materie. Doch de spanten tusschen de gewelven en den nok, een ruimte vullend waar met gemak een huis van zes verdiepingen plaats vindt, zijn niet meer van hout doch van gewapend beton. Twee-en-zestig-duizend onderdeelen van elk twee meter lengte vormen dit cyclopisch getimmerte, en de samenlassching van dit onbeschrijfelijk netwerk eischte drie volle jaren arbeid.

Predestinatie

En wie nog bewijzen vraagt dat niets verloren raakt in dit heelal, zelfs geen atoom gelijk de dichter Adwaita beweerde, alsof er in de regionen van den geest gewaakt wordt over hetgeen in de regionen der stof bestendigd verdient te worden, zal daarvan een teeken ontvangen door de zonderlinge voorbestemming in het leven van den architect die de herstellingen leidde. Toen de Kathedraal verbrandde in 1914 gingen ook de archieven op in vlammen, en mèt de archieven alle bestaande plannen van het bouwwerk. Een herschepping van het meesterstuk in zijn groote lijnen, en meer nog in de onnoemelijke détails van het steenen borduursel dat door de kanonnen was uiteengereten, scheen dus tot de onvervulbare wenschen te behooren. Een toeval echter dat men predestinatie mag noemen had anders beschikt. Als jongmaatje reeds en lang voor den oorlog, had de huidige architect, tegenwoordig een grijsaard, van boven tot beneden door het monument gezworven, van de crypten tot de hanebalken, door alle gaanderijen, langs alle wenteltrappen, in alle torens over alle kroonlijsten, op alle balconnetjes en nissen. Gelijk de held van een romantisch verhaal, was hij bezeten door de Kathedraal. Toen hij leerjongen geworden was oefende hij zich door het copieeren van alle teekeningen en plannen welke hij aantrof in de archieven. Later nog, om zich te volmaken in zijn vak, vulde hij zijn verzameling copieën aan met teekeningen naar het origineel, dat hij uit 't hoofd kende, maar dat een zonderlinge intuïtie hem dreef in schrift te brengen. Zoo werd de reeks der middeleeuwsche bouwmeesters zonder onderbreking voortgezet. Zoo bleef een gedachte belichaamd op 't oogenblik dat zij 't grootste gevaar liep te verzinken in 't niet. Zoo kon hersteld worden wat verwoest was. Deze merkwaardige kunstenaar, laatste en eenige erfgenaam van een onbekend meester, heet Henri Deneux. Hij had kunnen sneuvelen op een slagveld. Geen kogel echter was voor hem bestemd.

Toewijding

Gelijk de Kathedraal nu is, onuitwischbaar gezengd door de vlammen, overdekt met lidteekens welke pas de tijd geheel zal wegdoezelen achter zijn patina, maar genoeg voleindigd, ondanks menige leemte waar vroeger de steen rankte, looverde en bloeide, genoeg voltooid ook om een klacht over het oude te dempen onder de verheugde dankzegging voor een wonderbaarlijke herrijzenis uit het puin, kon de tempel op 18 October, verjaardag zijner oorspronkelijke stichting, aan den godsdienst worden toegewijd. De plechtigheid volgens een eeuwenouden ritus, duurde zes uren. Driemaal toog de Kardinaal-Aartsbisschop van Reims, bijgestaan door zes bisschoppen en een koor van priesters, op alle verdiepingen rondom de muren, rondom de pijlers, rondom de altaren, de steenen besproeiend met een mengsel van water, asch, zout en wijn. Hij zalfde de enorme zuilen met de heilige olie. Hij metselde de relieken met drie korrels wierook onder de zerken van het altaar dat de symbolische tombe wordt der beschermers en bemiddelaars - Sint Albert van Leuven, Sint Lodewijk de Koning, Sainte Thérèse de Lisieux - van wie het een overblijfsel bevat. Op den grond, bestrooid met asch, schreef de bisschoppelijke herderstaf het alpha en omega, eerst in Grieksche, daarna in Latijnsche letters. En bij elke ceremonie psalmodieerde het koor: Eeuwige vrede zij dit Huis.

Nergens kon deze bede aangrijpender klinken dan onder de gewelven van Reims.

[verschenen: 9 november 1937]