Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Miskend voorlooper

‘Le père Ubu’ uit de vorige eeuw is thans actueel

Parijs, 29 September [1937]

De Parijsche Wereld-Expositie - provisorisch deficit honderd millioen gulden - heeft een klasse 70 die den titel draagt Théâtre d'Essai, of Proef-Theater. Men kan zich zonder moeite voorstellen hoeveel geld dat lumineuze idee gekost heeft (waarom geen Proef-Architectuur, Proef-Muziek, Proef-Schilderen etc?) en hoe weinig het heeft opgeleverd. Het zou me daarom niet verwonderen dat te elfder ure expres 't tooneelgezelschap ‘Le Diable Ecarlate’ uit den grond gestampt is om een potsierlijken inval te rehabiliteeren. Want de ‘Scharlaken Duivel’ is tot dusverre de eenige gelukkige incarnatie van een even barok als duur gedachtebeeld.

Gelijk vanzelf spreekt is die vuurroode Mefisto non-conformistisch en hij onderstreepte zijn karaktertrek door te debuteeren met Alfred Jarry, de uitmiddelpuntigste dichter van het einde der vorige eeuw, wiens sterk gealcoholiseerd brein het aanschijn schonk aan ‘Le Père Ubu’. Jarry was niet zoozeer de schepper dezer figuur als wel de pleegvader. Zooals tegenwoordig onomstootelijk bewezen is, ontsproot de fonkelnieuwe held uit de collectieve fantasie der leerlingen van het lyceum van Rennes, die voor hun vermaak en als représaillemiddel alle belachelijkheden van een ‘schoolfrik’ in een dramatisch voortbrengsel karikaturaal hadden uitgeteekend, opgestapeld en overmatig aangedikt.

Folklore

Zoo was Ubu het laatste product der spontane, primitieve folklore, en Jarry had zijn creatuur slechts voor het oprapen en voor het copieeren uit een vergoord, befrommeld schoolschrift. Dat deden ook de groote dichterlijke scheppers van alle eeuwen, zeggen de bewonderaars die Jarry willen vrijpleiten van plagiaat en wederrechtelijke toeëigening van een manuscript.

Zij hebben in zooverre gelijk dat het bespeuren, het herkennen, het oprapen van iets waaraan ieder achteloos voorbijloopt, getuigen kan van een uitmuntend vernuft. Maar het staat ook vast dat Jarry minder aan zijn vondst toevoegde dan een Aeschylos of Shakespeare, niet voldoende om op eenige originaliteit te roemen, en zelfs niet genoeg om de auteur te heeten. Ubu bleef het voortbrengsel van een troep uitgelaten, overmoedige, baldadige, zeer pientere, maar in hun gezichtskring klaarblijkelijk beperkte schooljongens. Wat hem totnutoe ontbrak is de ontmoeting met een herschepper die zich van het thema en het model meester maakt, het uitdiept, uitbreidt en het een zinrijker leven Inblaast. Doch daarvoor kwam Ubu waarschijnlijk te laat op een te oude, en tot in haar buitensporigheden zeldzaam conformistisch geworden planeet.

Men heeft in het verleden tweemaal geprobeerd om Ubu wortel te doen schieten op Franschen bodem en de tijdgenooten te familiariseeren met een type waaraan zij zich zacht kunnen spiegelen. In 1896 en in 1922. De eerste poging verliep in een stormachtig kabaal. De tweede werd gesmoord in een doodsch en onverbiddelijk zwijgen. Zou het een teeken des tijds zijn dat de derde, die van 1937, schijnt te slagen? Bij de opvoeringen van den Scharlaken Duivel wordt Ubu gewaardeerd met applaus en gelach. De vraag is slechts of gedurende dat interval van veertig jaren het publiek idioot genoeg werd om volstrekt niet te begrijpen waarover het gaat in dit stuk, zich niet eens erom te bekommeren, zich uitsluitend te amuseeren als met sappige fratsen van clowns, of dat de toeschouwers inmiddels intelligent genoeg werden om de critische, de persifleerende, de uiterst schampere tendenties van Ubu te doorzien, te doorleven, te doorvoelen en de ware beteekenis ervan te accentueeren met hun bijval.

Profetie

Want zoo ongeloofelijk het moge lijken, de strekking van dit schooljongens-verzinsel reikt tot aan de verste uiteinden der moderne maatschappelijke evoluties en vanuit dezen gezichtshoek zou elk tooneel een aparte analyse verdienen. De anonieme knapen die gezamenlijk dat volmaakt nieuwe type uit het niet opdolven als het grandioze pendant van een soort Jan-Klaassen, waren begaafd met een zonderling profetische intuïtie. Alle hyperbolische excessen waarin Ubu als tyranniek koning van ‘Polen en Aragon’ zijn luimen botviert, en die bij zijn ontstaan enkel als pure uitbroedsels opgevat konden worden eener bende brooddronken verbeeldingrijke kwajongens, namen in den loop der jaren ergens een reëelen, tastbaren vorm aan, hetzij in de Fransche democratie, hetzij in een der totalitaire staten die het hedendaagsche Europa sieren.

Wat in haar overdrevenheid onaanvaardbare, kinderachtige charge toescheen zooals de belastingpomp, het financiën-paard, de verbeurdverklaring der eigendommen, de uitroeiing der bezitters, hun verdwijning door een kelderluik, werd binnen een halve eeuw op menig oord van dit ondermaansche barre werkelijkheid, waarom men alleen nog lachen kan om niet erbij te hullen. En als de dikke Ubu, na het koninkrijk Polen en Aragon gebrandschat, leeggeschud en uitgemoord te hebben naar Frankrijk vlucht om Slaaf te worden, een slaaf die overal de baas speelt, een slaaf die de onzinnigste wetten voorschrijft, wordt er in twaalf tafereelen weinig gehekeld, waarover de schaarsche vrije geesten van tegenwoordig niet spotten of jammeren. Een gril van het toeval maakte de schildering tot de onderdeelen nauwkeurig. De vette, zwaarlijvige Ubu werd natuurgetrouw belichaamd in den volumineuzen Jouhaux die met een driedubbele kin en onder een slaven-kiel gedurende een jaar den scepter gezwaaid heeft over Frankrijk. De acteur die Ubu speelde gaf hem zelfs de stem van den machtigen Jouhaux en niemand was er om zich te verbazen of te protesteeren. In de gelijkenis tusschen de verdichting en de waarheid mist men vandaag alleen het tableau waar onder de getergde meesters een opstand uitbreekt, omdat zij eischen slaaf te zijn op hun beurt. Maar ook deze voorspelling kan nog verwezenlijkt worden.

Begrepen?

Men zou de zekerheid willen hebben dat eveneens het publiek Ubu beschouwt van dit standpunt, als een pamflet, als een portret, en niet enkel als een kluchtige circus-parade. Dat zou een belangrijke vooruitgang beduiden in de Fransche mentaliteit. Dan zou ook het kapitaal dat ‘Klasse 70’ verzwolgen heeft niet nutteloos verspild zijn. Stellig evenwel lag het niet in de bedoeling van de Commissarissen der Expositie, toen zij besloten de opvoeringen van den Scharlaken Duivel te subsidieeren, om een schotschrift te ondersteunen tegen de dictatuur der Slaven die tien maanden gewoed en getierd hebben op hun tentoonstellingsterrein. Dat ware te mooi. Wij nemen liever aan dat zij niets verstonden van Ubu's inhoud en niets merkten van zijn actueele parodieën. Is dit eigenlijk niet veel mooier, veel echter, en veel meer in den trant van Vader Ubu?

[verschenen: 13 oktober 1937]