Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Bij den dood van Gaston Doumergue

Zijn groote beteekenis in de Fransche politiek.
Tot het laatste toe werd hij als boeman gebruikt.

Parijs, 19 Juni [1937]

Precies den dag voor zijn dood publiceerde L'Oeuvre een karikatuur welke Doumergue voorstelde, bezig een valies te sluiten dat op een stoel ligt, terwijl achter hem zijn vrouw met een krant in de hand hem toevoegt: ‘Mijn arme Gastounet, je kunt je koffers wel weer uitpakken, Blum is er nog altijd.’ Op den grond lag een Baskische béret, herkenningsteeken van de Fransche fascisten. Aan den muur hing een portret van den huisheer, gecoiffeerd met hetzelfde hoofddeksel. De stereotiepe glimlach van Gastounet was verwrongen tot een grijns en liet de tanden zien.

Wanneer ooit een aardigheid van pas kwam dan was het deze, want Doumergue las L'Oeuvre en geen etmaal later vloog de tijding van zijn schielijk overlijden langs alle telegraafkabels der wereld.

Zoo fungeerde hij als vogelverschrikker tot aan de minuut waarop zijn hart stilstond. De leiders van het Front Populaire hadden een boeman noodig om hun troepen in een toestand van alarm te houden, en graag of niet, Doumergue speelde deze rol. Men deed alsof men schrik van hem had, hoewel geen sterveling, wijs of dwaas, onder al degenen die zouden kunnen zinnen op een staatsgreep nog dacht aan hem. Doumergue had afgedaan. Bij de patriotten, de nationalen, de aspirant-fascisten ging hij door voor een oude vos, misschien zeer loos onder een braaf uiterlijk, misschien ook zeer onnoozel ondanks zijn pientere oogjes, doch in ieder geval een oude vos die hem met mooie praatjes om den tuin geleid en op dood spoor gerangeerd had. Voor de anderen, die voorwendsels zochten om de massa's te mobiliseeren, voor hen die het feu sacré moeten aanwakkeren waar dikwijls de fut ontbreekt, bleef hij de incarnatie van den Kriegsgefahrzustand, dat onplezierige, beroemde en weerbarstige woord waarvan Jaurès op eind Juli 1914 tevergeefs een vertaling zocht in de beste dictionnaires. Als de Franschen het woord niet hebben, ze hanteeren uitstekend het ding.

Wie hij was, hoe hij was, wat hij wilde, wat hij bedoeld heeft op het kruispunt van zijn leven dat samenviel met een kruispunt in de geschiedenis van Frankrijk, Doumergue zelf wist het waarschijnlijk alleen, naast enkele zeer hooge maar occulte lastgevers, en zij zullen dat geheim bewaren tot latere historici het ontsluieren. Voor allen, vrienden en vijanden, is hij de man der gemiste gelegenheid, de sukkel die zijn kans verkeek, de stakker die het uur, het beslissende uur dat nimmer wederkeert, onbenuttigd liet voorbijgaan.

Zijn carrière

Maar tegenover een carrière als die van Doumergue, achtereenvolgens minister van Onderwijs, van Koloniën, buitengewoon gezant in Rusland en in Engeland, president van allerlei technische commissies, president van den Senaat, president der Republiek, bij zulk een zeldzaam schitterende carrière waarin hij zijn land gewichtige diensten bewees, en welke onmogelijk verklaard kan worden als een serie van meevallers, buitenkansjes en bof, omdat zij te veel werkelijk talent veronderstelt, of minstens een lang niet alledaagsch savoir-faire, tegenover zulk een rij van ononderbroken successen rijst bij den onpartijdigen waarnemer onvermijdelijk het probleem op: heeft Doumergue willens en wetens, opzettelijk, met voorbedachten rade de bekroning van een dergelijk leven gemist, of gebeurde dat per toeval, per ongeluk, omdat hij te bejaard was, een beetje vermoeid, een tikje versleten, pas getrouwd en gesteld op een rustigen ouden dag?

Ziedaar het raadsel dat de geschiedschrijver zal moeten oplossen. Men kan Doumergue niet karakteriseren, niet waardeeren, niet rangschikken onder de grooten of de middelmatigen zonder de vraag te formuleeren en zonder haar te beantwoorden. Alles immers wat gebeurd is tijdens de geleidelijke aftakeling van Doumergue, na het uitdooven van zoovele vervulbare verwachtingen, na zijn treurigen aftocht met de stille trom, en alles wat nog gebeuren kan in deze lijn van oorzaak en gevolg, heeft een onbetwistbaren oorsprong in dat trieste, erbarmelijke débâcle.

De Franschen verstaan de kunst, beter dan eenig ander volk, om iemand die hen hindert, dien zij kunnen duchten, af te knabbelen, te onttuigen, uit te slijten in een minimum tijds en daarna weg te werpen als een afgedragen kleedingstuk. Illustre voorbeelden: Generaal Boulanger, Georges Clemenceau, Poincaré, Aristide Briand. En Doumergue kende de historie der Derde Republiek, haar vrees en afkeer voor domineerende figuren, haar gewoonte, haar manie om ze op een of andere manier te loozen, aan den dijk te zetten. Stellig voorvoelde hij het lot dat hem te wachten stond. Is het denkbaar dat hij zich niet wetens erin geschikt heeft, dat hij niet bewust aan de voltrekking van het lot heeft meegewerkt, wanneer men ziet hoe hij vanaf het eerste oogenblik dat hij een hachelijke taak aanvaardt, zijn plicht, zijn ideaal, zijn actie reduceert tot de dimensies eener banale episode?

Het bloedbad van 6 Februari 1934

Toen hij in den morgen van 8 Februari 1934 onder acclamaties uit den trein stapte, kookte Parijs nog van de woede over het onzinnige bloedbad dat 6 Februari op de Place de la Concorde was aangericht. Meer dan twintig dooden en negen honderd gewonden waren gevallen om de malversaties te dekken van ministers, politici, rechters, politie-beambten in dienst van Stavisky, een ordinairen oplichter. Parijs in oproer eischte hervormingen van een vermolmde Staatsinrichting, van de justitie, van de magistratuur, van de financiën, van de gansche gouvernementeele machine. Al die hervormingen waren redelijk, billijk en noodzakelijk. Doumergue kende ze. Hij had ze bestudeerd. Hij was ook psycholoog genoeg om te begrijpen, met uitsluiting van elken twijfel, dat een onmetelijke, urgente schoonmaak in 't huishouden der Republiek, onder de gegeven omstandigheden, begunstigd door de paniek welke zich van de hooge en lage delinquenten had meester gemaakt, zelfs op zuiver parlementair plan uitvoerbaar was zonder noemenswaardigen tegenstand te ontmoeten. Om die temperatuur der publieke opinie niet te bespeuren moest een schrandere kop zich waarlijk geweld aandoen. Zonder ze gevraagd te hebben beschikte Doumergue over alle volmachten. Hij had meer energie en meer vaardigheid noodig om te remmen dan om zich te laten voortsturen op den populairen golfslag. Dit is dermate evident dat men vroeg of laat zal willen ophelderen waarom hij vanaf zijn eerste daad tot aan zijn vernederende wegzending niets gedaan heeft dan talmen, dralen, aarzelen, beuzelen, slabakken, lanteren, alsof geen andere gedachte bij hem voorzat dan het idee van tijd winnen, en de onthutste parlementariërs gelegenheid geven om zich te reorganiseeren. De gebruikelijke uitleg ‘niet tegen de situatie opgewassen te zijn’ gaat bij Doumergue zeer zeker niet op en is onaannemelijk.

Burgeroorlog voorkomen?

Het is te vroeg om uit te maken of op een netelig tijdstip, op een tweesprong, de juiste, de noodige man ontbroken heeft aan Frankrijk. Stellig echter heeft de Fransche Republiek op een gevaarlijk moment den dienaar gevonden dien zij behoefde, dit wil zeggen iemand die zich met terzijdeschuiving van alle eigenliefde, van alle gewetensbezwaren, en niet in 't minst van vele patriottische scrupules, zijn gansche persoon geofferd heeft aan haar belangen. De eerste ernstige volksbeweging welke de Derde Republiek bedreigd heeft, is afgewend, verbrokkeld, versnipperd, verzand door Gaston Doumergue, met middelen welke hem nimmer vrijheid en recht gaven zich te beroemen, of ook maar zich te verdedigen tegenover de helft der natie welke hij ontgoocheld heeft en in verwarring achterliet. Het is zelfs mogelijk dat hij, door de Republiek te redden, zijn land behoed heeft voor burgeroorlog en ondergang. Dat zal blijken als de huidige periode van deining zich eveneens wil laten kalmeeren.

Voor deze onwaardeerbare weldaad echter heeft niemand hem dank geweten, noch tijdens zijn laatste levensjaren, noch bij zijn overlijden. Tot aan zijn afscheid van deze wereld bleef Doumergue, die misschien de ware grootheid bereikte door zich te verkleinen, voor de eenen een desillusie, voor de anderen een gesmade boeman.

[verschenen: 6 juli 1937]