Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De sluipmoord op de Rossellis

Waarschijnlijk vormen politieke factoren den achtergrond van het drama.

[zonder datum, ca. 18 juni 1937]

Op 10 Juni 1924 werd Giacomo Matteotti vermoord.

Op 9 Juni 1937 worden de gebroeders Carlo en Nello Rosselli gedood, twee andere tegenstanders van het fascisme.

Het lot wilde dat Le Populaire, orgaan van Léon Blum, hoofd der vroegere regeering, een geheele pagina gewijd had aan de herdenking van den dag waarop Matteotti viel in een hinderlaag. In elk der kolommen werd Mussolini een paar malen uitgemaakt voor ‘aanstichter van den moord’ of ronduit voor moordenaar. Naast Matteotti's portret herdrukte het blad eveneens een artikel dat Léon Blum indertijd schreef naar aanleiding van het drama. Het eindigde met deze woorden: ‘Zijn monument hebben wij voor hem (dat is Matteotti) niet alleen opgericht omdat hij 't verdiende, maar omdat hij 't symbool is van het Italiaansche volk dat lijdt onder de wreedaardigste, de schijnheiligste, de laaghartigste tyrannie.’

Het zou wonderbaarlijk zijn wanneer deze regels herdrukt waren tegen den wensch en zonder toestemming van Léon Blum, wiens naam nog steeds fungeert met de toevoeging ‘Politiek Directeur’ in den titel-kop van Le Populaire. Niets kan een nauwkeuriger idee geven van de huidige relaties tusschen Parijs en Rome, en tevens van de atmosfeer waarin de sluipmoord op de Rosselli's bedreven en ontdekt werd, dan het extravagante, het abnormale, het schandaleuze dat er ligt in den herdruk van een artikel waarin de chef van een gouvernement op zoo krasse wijze de gevoelens recapituleert welke hij toedraagt aan den chef van een ander gouvernement.

Een week na het misdrijf, heeft men nog geen spoor, nog geen schijn van bewijs, tegen Mussolini die door de geheele linksche pers beticht is vanaf het eerste moment. De zaak blijkt veeleer van het type dat de politie-inspecteurs en de rechters van instructie tot wanhoop voert. Primo omdat zij doodsbenauwd zijn iets te vinden wat sommigen in een lastig parket zou kunnen brengen.

Wat gebeurde er?

Laten wij het geval van zoo dichtbij mogelijk beschouwen als voor 't oogenblik doenlijk is. Sinds 1929 leefde Carlo Rosselli in Frankrijk. Hij stamde van een oude, rijke, liberale familie, en zijn grootvader was een intiem vriend van Mazzini, den Italiaanschen vrijheidsheld en samenzweerder. Vanaf zijn 17de jaar maakte hij den wereldoorlog mede als vrijwilliger. Na de demobilisatie zet hij zijn studies voort in de economische politiek en wordt hoogleeraar.

Toen Mussolini tegen Rome opmarcheerde en het bewind veroverde, verklaarde hij zich tot zijn uitgesproken tegenstander. Hij hielp Turatti ontsnappen uit zijn kerker in de omstreken van Genua, bracht hem in een motorbootje naar Corsica, keerde terug naar zijn land en werd voor deze stoutmoedigheden gestraft met twee jaar gevangenis. De opsluiting werd verzacht tot vijf jaar verbanning naar de Liparische eilanden. Na herhaalde vergeefsche pogingen lukte het hem te ontvluchten in gezelschap van een Italiaansch afgevaardigde en den neef van ex-minister Nitti, die eveneens uitweek naar Frankrijk. Te Parijs stichtte Carlo Rosselli een uitgeverszaak, het dagblad Giustizia e Libertà, dat een oplage had van 8000 exemplaren, en een weekblad met denzelfden naam.

Hij leefde ver beneden zijn stand en besteedde zijn gansche fortuin, belegd in kwikzilvermijnen, aan de organisatie in Italië eener clandestiene pers gedrukt op zijde-papier, en aan andere soorten van antifascistische propaganda. Curieuze bijzonderheid: een der typografen der firma waar Giustizia e Libertà gedrukt werd was commandant van een onderzeeboot die een Oostenrijkschen kruiser in den grond boorde.

Een karakter

Dat alles stempelt Carlo Rosselli, groot, blond, gehuwd met een Engelsche vrouw, vader van drie kinderen, tot een karakter, tot een kracht waarmee Mussolini rekening moest houden, en die hij uiteraard verlangen moest te vernietigen of te gebruiken na verzoening. Zijn broer Nello daarentegen, een jaar jonger dan Carlo en professor in de geschiedenis, was een minder geaccentueerde persoonlijkheid. Hij deed niet aan politiek beweert men. Hij bezocht echter geregeld zijn broer en hun samenkomsten hadden niet plaats te Parijs, waar zij zich te gesurveilleerd oordeelden, doch in een localiteit ergens in Frankrijk.

Een détail dat mij zeer merkwaardig lijkt: Nello Rosselli, broer van een geducht antifascist, verwierf niet alleen met het grootste gemak paspoorten doch had bovendien verlof om kapitaal te exporteeren. Het vergunningsbewijs werd gevonden in zijn portefeuille, naast een chèque van 19000 francs op een Zwitsersche bank, betaalbaar te Parijs. Het is minstens zonderling dat Mussolini door dezen export de actie zou vergemakkelijkt hebben van een vijand.

Zoodra de Spaansche burgeroorlog uitbrak spoedde Carlo Rosselli zich naar Madrid, organiseerde een Italiaansche colonne der internationale brigade, nam deel aan den strijd en kreeg reeds op 28 Augustus een kogel in de borst te Huesca. Voor zijn genezing keerde hij terug naar Parijs doch maakte menigmaal een reis naar Barcelona. Gingen hem de oogen open door zijn ervaringen in Spanje? Men heeft geen enkele aanduiding welke zulk een vermoeden kan staven. Het is echter een feit dat Carlo Rosselli een rapport opstelde over de gedragingen der anarchisten, dat zeer ongunstig luidde voor de troepen van de zwarte vlag. Ook dit is een aanwijzing welke slechts opzettelijk verwaarloosd zou kunnen worden. De anarchisten plegen niet te gekscheren met kameraden die hun afvallen.

De moord

Omdat zijn Spaansche wonde een storing in den bloedsomloop veroorzaakt had begaf Carlo Rosselli zich naar Bagnoles-de l'Orne, een klein kuur-oordje in Normandië, waar men ijzerhoudende baden neemt tegen anaemie, aderontsteking, jicht. Geen enkele zijner vrienden of kennissen weet dat hij daar vertoeft, uitgezonderd een jonge man uit Londen, die hem bezoekt op den dag van den moord, doch die voor 't uur van den moord een onbetwistbaar alibi kan vertoonen. Zondag 6 Juni arriveert Nello uit Italië. Van den fatalen Woensdag 9 Juni kan het gebruik van hun tijd minuut voor minuut worden nagegaan, 's Morgens brengt Carlo zijn vrouw naar den trein die te Parijs den tienden verjaardag gaat vieren van hun oudste zoontje. 's Middags verlaten de twee broers hun hotel om in hun auto, een gewone Ford, de kantwerkschool van Alençon te bezoeken welke sinds drie maanden gesloten is wegens overlijden der directrice. Tusschen 5.45 en 6 uur koopen zij voor 72 francs een kanten zakdoek in een winkel bij de kathedraal. Te 7.30 bemerkt de employée van een coiffeur die uit Bagnoles van haar werk per fiets huiswaarts keert twee stilstaande auto's.

De eerste is de kar van Carlo Rosselli. De tweede is een grijze, gestroomlijnde wagen. Als de automobilisten, minstens vier, de fietsrijdster gewaarworden zetten zij onmiddellijk hun voertuigen in beweging en verdwijnen. Op de plek waar zij stilhielden ziet het jonge meisje een plas bloed en vlucht verschrikt.

De dubbele misdaad is geschied. Te 8.05 en 8.10 worden de auto's opgemerkt door twee landbouwers. De eene rijdt met brandende lantaarns hoewel 't nog klaar-licht is. Laat op den avond vinden dezelfde getuigen den wagen van Carlo Rosselli met gebroken ruiten in een greppel langs den weg. Tusschen de met bloed bevlekte kussens ligt een primitief bommetje, een half pond kruit in een blikken bus, waarvan de lont gedoofd is door den regen. Een etmaal later, op Donderdagavond, doen de twee boeren pas aangifte bij de gendarmes. Pas op Vrijdagmorgen ontdekt een slotenmaker de lijken van Carlo en Nello Rosselli. Zij liggen op elkaar in de struiken. Carlo was doorboord met twee dolksteken. Nello met zes. In de onmiddellijke nabijheid der dooden vond men een dolk welke echter niet tot den moord gediend had. Hij was gemerkt met een R, beginletter van Rosselli. De carbonari uit den tijd van Mazzini signeerden hun werk op dezelfde wijze.

De dolk...

Bagnoles-de l'Orne is een kalm dorpje waar niemand haast heeft. Door een zeldzame samenloop van omstandigheden werden de moordenaars gezien. Door een even buitengewonen samenloop kregen zij zes-en-dertig uren tijd om zich uit de voeten te maken met de portefeuille van Carlo. Per geluk misschien, maar stellig door een vreemde toevalligheid weerhouden, informeerde iedereen de politie met een buitensporige vertraging. Dit toeval opende de baan aan alle hypotheses, commentaren, interpretaties, suggesties, insinuaties en betichtingen die exploiteerbaar zijn. Gebeurde dat expres? Neen, vermoedelijk niet.

[verschenen: 2 juli 1937]