Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Tooneel op de wereldtentoonstelling te Parijs

Mager resultaat.
‘Atlas-Hôtel’ van Armand Salacrou en ‘Electra’ van Jean Giraudoux.

Parijs, 25 Mei [1937]

Het eerste tooneelstuk dat werd aangekondigd als Expositie-schouwspel is ‘Atlas-Hôtel’ van Armand Salacrou. Deze jonge auteur accrediteerde zich vorigen winter als groot schrijver, met ‘Een man gelijk de anderen’, dit wil zeggen een man die niet veel beduidends is, die de eene schavuitige laagheid stapelt op de andere, die zich beweegt temidden van soortgelijk doorsnee-uitschot, en waarvan ik niet heb verzuimd u de gore wederwaardigheden en de mooie carrière te berichten. ‘Een man gelijk de anderen’ werd de groote man van het seizoen, waaraan ieder zich een beetje ging schuren als runderen aan hun wrijfpaal. Toen Charles Dullin dus een stuk noodig had voor de Tentoonstelling wendde hij zich zonder aarzelen tot Salacrou.

‘Het Atlas-Hôtel’ dat de voortaan vermaarde dramaturg hem gaf, dateert van 1931 en behoort tot de periode waarin de auteur, toenmaals een litterator op den zelfkant der maatschappij, tegenwoordig een florissant industrieel, zijn richting zocht. Het motief dat hem in dien tijd interesseerde is een tikje minder universeel dan zijn Model-Man, doch bijna even karakteristiek en typisch, op het conventioneele af, in de Fransche letterkunde der laatste tien jaren.

Een droomer

Een zekere August erft een kleine fabriek welke bescheiden zou kunnen bloeien maar die hij, onverbeterlijk droomer, ruïneert omdat hij de dingen te grootscheeps opzet. Bijgevolg zal hij, om zich er bovenop te werken als hij blut is, de zaken nog veel grandiozer aanpakken. Hij trekt naar Marokko om in 't Atlas-gebergte (vandaar de naam) een hotel op te richten, beginnen met achttien kamers, die hij zelf bouwt maar die geen dak hebben noch vensters, gelijk vandaag nog 300 paleizen op de 350 der Expositie. Een overstrooming vaagt de 18 kamers weg. Geen nood. Hij hervat het bouwwerk dat ditmaal 34 kamers zal tellen, in 't midden van de rimboe. Een aardig trekje teekent dezen illusionnist, die niet voor niets den naam draagt van een clown: hij gaat elken dag jagen doch houdt niet van de jacht. Zoo lost hij slechts een enkel schot: om zijn echtgenoote te verwittigen van zijn thuiskomst.

Dat is de origineele August. Hij trouwde met een Augustine, gescheiden vrouw van een dichter, die haar bedroog. Ook zij droomt. Zij droomt over wat haar droom geweest is, haar poëet. Haar verzenmaker was het leven met zijn poëzie, die zij betreurt, haar August is niets dan de nuchtere werkelijkheid, in een kamer zonder vensters, een hotel onder eeuwige steigers. Maar op een dag meldt zich een toerist aan. Natuurlijk is het de eerste man van Augustine. Zij zou hem terstond in de armen vallen, hij zou niets liever doen dan haar aan zijn borst drukken en schaken. Wat weerhoudt Augustine?

De doode droom

Niets en alles. Haar poëet is geen poëet meer. Hij werd wijzer en staat nu aan 't hoofd eener geweldige bioscooponderneming. Hij beweert wel dat hij de poëzie transponeerde in de daad, de lyriek in de realiteit, de droom in het leven, doch dat zijn praatjes. Wie een droom verwezenlijkt doodt zijn droom. Wie slaagt heeft geen ideeën meer. De ware droomer en dichter dat is August tusschen zijn gebinten en steigers. De eigenlijke mislukkeling is de poëet, die directeur wordt van een machtige film-trust. Augustine blijft derhalve bij haar August. Zij zal dat hart niet breken voor een affairist. Beter tien vogels is de lucht dan één in de hand! Doch langs den neus weg spiegelt de ex-Poëet den hersenschimmigen hotel-eigenaar voor, dat het onvoltooide bouwwerk van den Atlas misschien beëindigd zou kunnen worden met een inbreng van kapitaal welke de eerste man van Augustine zou fourneeren als commanditair vennoot. Dit is de zoete wraak van een dichterlijk realist. Maar het is niet de les van 't stuk. Want voorloopig triomfeert de droom en de logische droomer. De vraag hoe Augustine zich zal voelen wanneer zij een stevig dak boven haar hoofd en geld in kas heeft, wordt niet aangeroerd. Logisch geredeneerd zal August, om haar te behouden, moeten failliet gaan.

Met zulke theorieën, die minstens de helft vormen van de intellectueele bagage en den sophistischen ballast welke de Fransche natie nog steeds meesleept als een blok aan haar been, zit men altijd tusschen de steigers, in het grondwerk en de kalk. Voor een tooneel-directeur echter hebben zij het voordeel dat hij volstaan kan met een schematisch decor. En als de dilettantische ideeën van het Atlas-Hôtel fataal zijn voor het beheer eener onderneming, voor het bestuur van een land, het kan niet geloochend worden dat zij amuseeren op de planken. Van August maakte Charles Dullin, onuitputtelijk fantast en onvergelijkelijk acteur, een zijner beste rollen. Waar de handeling tusschen Europeanen zou kunnen kwijnen vijzelt Salacrou ze op met schilderachtige episodes uit het inboorlingen-milieu en een geheel bedrijf speelt onder de tent van een Arabieren-hoofd. Alles tezamen genomen is dat een meer dan voldoende pretext om Montmartre te beklimmen dat bij dag en bij avond een der luisterrijkste uitzichtpunten blijft van de gansche aarde.

Een tweede stuk

Een tweede stuk dat officieel zal worden als het zich kan handhaven is de ‘Electra’ van Jean Giraudoux, ambtenaar op den Quai d'Orsay en van alle Fransche schrijvers de meest prismatische, die geen kleur en geen klank opvangt zonder ze te differentieeren in oneindige schakeeringen.

Ieder kent den inhoud van ‘Electra’, die na Aeschylos, Sophocles en Euripides, behandeld is door tientallen oude en nieuwe auteurs, in versmaat of in proza, en waarbij men zich ten laatste verzuchtend afvraagt wat het menschdom in 's hemels naam verloren mag hebben aan dezen maagdelijken telg der gevloekte Atriden, die twintig jaar na de huiselijke tragedie welke Agamemnon in een badkuip het leven kostte onder het mes zijner echtgenoote Clytemnestra, haar broer Orestes aanhitst tot moedermoord en doodslag op den minnaar Egisthus. Zulke familie-drama's gebeuren in Parijs elken dag. Het Fatum heeft echter oogenschijnlijk of klaarblijkelijk gedemissionneerd, want zij blijven regelmatig ongestraft en de boete volgt zelden op de schuld. Tenzij per ongeluk alle schuld zou liggen bij de slachtoffers.

Wij kunnen dus hoe langer hoe moeilijker gelooven aan Electra. Zij wekt den indruk eener verstokte, onverzoenlijke, schadelijke Prinzipienreiterin. Goethe heeft gezegd ‘liever een onrecht dan wanorde’. Haar spreuk luidt: ‘Beter een lawine van wanorden dan ééne ongerechtigheid.’ Dergelijke karakters zijn uiterst gevaarlijk voor de medeburgers en als zoodanig heeft Giraudoux haar bij uitstek geschilderd. Wanneer Argos aangevallen wordt door de Corinthiërs roept Egisthus zijn landgenooten te wapen onder de leuze ‘Het Vaderland!’ ‘Neen’, schreeuwt Electra terug: ‘Mijn Vader!’ en zij laat hem slachten achter de schermen. Dat eindigt met de puinhoopen der Vaderstad Mycene, maar een onrecht is hersteld volgens het ijzingwekkende beginsel: Recht geschiede, al valle de hemel. Dit is instructief. In plaats van een ontroering geeft het evenwel een koude rilling.

Vermoeiend

De voornaamste afwijking van 't traditioneele plan welke Giraudoux zich veroorloofde is de vervanging van het Koor door een Bedelaar, half dronkelap, half waarzegger, en die geen blad voor den mond behoeft te nemen omdat iedereen de vage gewaarwording heeft dat hij een vermomde god zou kunnen zijn. De monologen van dezen buitensporig breedsprakigen hemeling beslaan gansche pagina's en hun ongebreidelde omslachtigheid is niet alleen de eigenschap van dien drastischen flapuit, gespeeld door Jouvet. Ook de overige personages verdwalen om de beurt in eindelooze tirades, variaties, intermezzi, ideologische, moreele, sociale, intellectueele, psychologische commentaren, glossen, deducties en andere verlengingen van het gegeven thema. Men kan den stijl van Giraudoux vergelijken met een vonkelend vuurwerk, maar ook met een voortdurende, ellenlange muggenzifterij. Dit is knap, dikwijks betooverend, soms verrukkelijk, doch zeer vermoeiend. De Franschen zelf beklagen zich dat zij Giraudoux in zijn ‘Electra’ niet kunnen bijhouden, dat zij den draad kwijt raken, en zij verbazen zich dat een acteur erin slaagt om zulke rollen van buiten te leeren en ze te vertolken zonder hakkelen. Een buitenlander hoe geoefend ook in de taal, bezwijkt nog tweemaal eerder onder zulken tekst en zijn stortvloeden. Het eigenaardige echter is dat men geen woord wil opofferen als men zoekt welke passage men zou kunnen schrappen.

Dit chef d'oeuvre mist per slot niets dan de concentratie en de directe emotie, gedempt, vol wijding, religieus, van ‘De Trojaansche Oorlog’.

Dit tekort is juist voldoende om het te laten vallen. Valt het evenwel dan blijft er behalve ‘Atlas-Hôtel’ op het gebied van tooneel (dat door de organiseerders der Expositie een beetje verwaarloosd werd) niets over dan de Balletten van Monaco onder leiding van René Blum, den broer van Léon. Daar echter, waar o.a. gedanst wordt op 't Viool-Concert van Mendelssohn, loopt het geenszins storm. Doch al liep 't er storm, als saldo van noviteiten is dat mager voor een centrum als Parijs.

[verschenen: 9 juni 1937]