Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Echo's uit den aether

Parijs, 7 Mei 1937

Over het aandeel dat de radio gehad heeft in de krijgsbedrijven van den wereldoorlog was er totnutoe in Frankrijk geen boek gepubliceerd. Ten minste geen boek waarvan de verschijning bijna twintig jaar vertraagd werd op verzoek van den Generalen Staf, en verschoven tot een periode waarin ‘de vijand’ niets meer kon leeren van het behandelde onderwerp. Dit is de groote verdienste van ‘Poste 85’, dat pas deze maand werd vrijgelaten na geschreven te zijn in 1919. Het is echter ook zijn groote nadeel, want het spreekt vanzelf dat men zonder eenige nieuwsgierigheid kennis neemt van technische uitweidingen welke sinds jaar en dag behooren tot de tijden van olim. De auteur, Alain Boursin, heeft dit bezwaar gemerkt en het willen ondervangen door zijn gegevens te romantiseeren en te kruiden met soldaten-anecdoten. Zijn litterair talent is echter zeer beperkt en verheft zich nergens tot kunst. Werken als ‘Poste 85’ verschenen tijdens en na den oorlog bij honderden en duizenden. Daar het waarschijnlijk spoedig naar het oud papier zal gaan en hoogstens gelezen zal worden door enkele militairen, licht ik uit deze bladzijden de détails welke vooral de censuur interesseerden en die nog kunnen boeien ook al hebben ze geen wetenschappelijk belang meer.

Men herinnert zich dat in 1918 een eskader Zeppelins naar Engeland gezonden werd om Londen te bombardeeren, dat de geheele vloot verdwaalde op de terugreis, en dat geen enkel der luchtschepen behouden zijn thuishaven bereikte. Hoe deze zorgvuldig voorbereide Argonauten-tocht, waarmee het oppercommando de Britten meende te zullen demoraliseeren, de Duitschers te exalteeren, kon verkeeren in een sensationeele catastrofe, wordt verhaald in hoofdstuk 18 van ‘Poste 85’.

De feiten

Ziehier de feiten zooals ze worden voorgesteld door den auteur die den oorlog heeft meegemaakt als radiotelegrafist.

De Zeppelins, gehandicapt wegens hun volumen, wegens het geraas hunner motoren, wegens hun relatieve langzaamheid, konden zich slechts aan de vijandelijke bedreigingen onttrekken door te vliegen op aanzienlijke hoogte, bij bewolkten hemel en in pikzwarte nachten zonder maan. Hun kapiteins bijgevolg, wier kompassen dikwijls beïnvloed werden door de metalen massa van den ballon, hadden geen enkel middel om zich te oriënteeren, uitgezonderd de radio, of beter gezegd de radiogoniometrie, methode waarmee de richting bepaald wordt der golven van een zender. Iedere Zeppelin had een zender aan boord die om de tien minuten een korte, afgesproken formule seinde, voorafgegaan door elks indicatief. Die berichten werden opgevangen door drie of vier Duitsche luister-stations, waar de radiogoniometers vervolgens de positie berekenden der luchtschepen. Als een der ballons verdwaald was, of afgeweken van zijn baan, telegrafeerde een sterke Duitsche zender hem een rectificatie en corrigeerde zijn koers.

Dit systeem, destijds nieuw, tegenwoordig universeel, was toen reeds voortreffelijk in orde en liep op rolletjes. Ja, veel te goed. Want zonder dat de Duitschers zich voldoende rekenschap gegeven hadden van dit kapitale, cardinale feit, waren ook de Franschen heele bazen geworden in de radiogoniometrie. Zij hadden zelfs voortdurend een voorsprong van minstens zes maanden genoten, niet alleen op hun geallieerden maar ook op hun vijanden. Toen de Duitschers een nieuwe en veilige methode van luchtschipbesturing in practijk meenden te brengen was het gansche Fransche front reeds voorzien van een minutieus georganiseerden radiotelegrafischen dienst, die vijftig duizend manschappen telde, centrale luisterposten bezat op elke twintig kilometer, een hoofd-kwartier en een generalen staf onder leiding van [den] vorig jaar gestorven generaal Ferrié, een specialist en organisator van den allereersten rang. Een keurkorps van radiogoniometers kon sinds verschillende maanden alle Duitsche troepenbewegingen volgen, ook de geheimste, en zonder dat de Duitschers erop verdacht waren. leder Duitsch regiment immers, elke staf en elk hoofd-kwartier had een radio-zender. Al verwisselde die zender dikwijls van indicatief en soms van golflengte, hij behield niettemin genoeg individueele karakteristieken om daaruit een physionomie op te maken, een ‘portret’ te teekenen, en een dossier aan te leggen, met behulp waarvan zulk een zender en zijn regiment op al hun reizen onder observatie konden blijven van de Fransche radiogoniometers.

Onvoorzichtig

Bij dergelijke omstandigheden, waarvan zij geen flauw vermoeden schenen te hebben, begingen de Duitschers de opperste onvoorzichtigheid om hun eskader Zeppelins, een week vóór den tocht naar Londen, een generale repetitie te laten houden boven hun eigen territorium. Het duurde geen uur of alle Fransche posten, geïntrigeerd door de seinen die zich elke tien minuten herhaalden, kenden de manoeuvre, zoo niet in haar waren aard, dan toch in haar geheelen omvang. Het lukte hun om de beweging der luchtfantomen, welker bestemming slechts te gissen was, van stad tot stad te volgen en van begin tot einde. De conclusie lag voor de hand: daarginds, bij ‘de Fritz’, prepareert men een kolossalen, verpletterenden lucht-raid.

De Franschen kenden den datum niet van het uitvaren der luchtvloot, evenmin haar doelwit, doch eenmaal gealarmeerd bleven zij op hun hoede en beraamden een plan van tegenactie. Volgens alle waarschijnlijkheid stond het vast dat de uitvoering van den Duitschen raid zich zou kenmerken en verraden door dezelfde leesbare teekens als de generale repetitie. Op een avond inderdaad kwam het gansche Duitsche radionet in rep en roer. De Zeppelins vlogen uit. Zij waren nauwelijks de grens overgestoken of zij waren door de combineering van drie azimuth's nauwkeurig uitgevorscht en aangeduid door de Fransche goniometers. De Franschen ‘zagen’ de ballons koersen ten Noorden van Luxemburg, boven België, over het nauw van Calais, naar Londen.

Het tegenplan

Toen trad het plan in werking dat geconcipieerd was door generaal Ferrié. Aan evenveel Fransche zenders als er Zeppelins deelnamen aan den raid, werd order gegeven om zich in te stellen op de golflengte der ballons, hun signalen te brouilleeren, en met een maximum intensiteit de vonken der luchtschepen te overstemmen. Vanaf dat moment tastten de Duitsche goniometers, die de positie moesten bepalen der Zeppelins, in het volslagenste duister. Zij ploeterden temidden der gekruiste azimuth's (Fransche vermengd met Duitsche) en bevonden zich in de onmogelijkheid om aan de stuurlieden een bestek en cijfers te leveren welke eenigszins kloppend waren. Zij begrepen er niets van. Maar na een half uur waren de piloten, varend in stikdonkeren nacht, hun ‘Noord’ kwijt en ook hun koers.

Daar ving de tweede phase aan van generaal Ferrié's tegen-manoeuvre. Hij had een sterken Franschen zender technisch laten camoufleeren als de Duitsche post die aan de Zeppelins hun positie meldde. Zoodra het geheele eskader doolde begon het Fransche rectificaties te seinen van den koers. Die rectificaties leidden de blinde vloot niet naar Brussel en Luxemburg doch lokten haar geleidelijk boven het Fransche front waar zij werd afgewacht door vliegtuigen die gereed stonden tot opstijging, en door gealarmeerde artillerie. Allen werden neergeschoten of gedwongen te landen. Behalve één die, compleet van streek door de tegenstrijdige rectificaties welke hij ontving zoowel van Franschen als van Duitschen kant, de Rhône-vallei afzakte, gesignaleerd werd boven Avignon en verdween in de richting van Corsica, zonder dat men ooit vernomen heeft wat er van hem gewerd.

Een vraag

Men zou als besluit van dit verhaal kunnen vragen waarom generaal Ferrié aan de Duitsche bombardements-luchtvloot de nadering veroorloofde van Londen. Men zou dat in waarheid kunnen vragen wanneer men niet meende te mogen raden dat een bedreiging der Engelsche hoofdstad, wegens het effect dat zij zou uitoefenen op de Britten en op de rest der wereld, behoorde tot de bittere noodzakelijkheden van de moreele en psychologische strategie, die een der verschrikkelijkste, een der meest satanische, en een der minst bespeurbare aspecten is van den oorlog. Daarover zwijgt ook de auteur van ‘Poste 85’. Hij vermijdt de vraag.

Het lijkt me daarentegen uitstekend dat de mysteries der radio en haar macht zooveel mogelijk onthuld en gevulgariseerd worden. Precies te beseffen wat zij vermag, niet enkel offensief gebruikt maar ook defensief, kan menige overdrijving terechtzetten die een grondoorzaak behelst van de latente paniek welke lange jaren de wereld beklemde met haar nachtmerries. Beurtelings waren het vliegtuigen, torpedo's, sloepen, kleine en groote ballons, zelfs helsche machines, bestuurd, geregeld, gericht door een radio, waarvan de operateur en de electrische bron buiten schot bleven, die de verbeelding, de rust, de gewetens en het denken verstoord hebben onzer tijdgenooten. Na ‘Poste 85’ gelezen te hebben valt het moeilijk te gelooven dat een vliegtuig zonder piloot ongehinderd boven Parijs zou kunnen verschijnen, zelfs niet dat het er in slagen zou om de Fransche grens te overschrijden.

Het is daarom dubbel jammer dat Alain Boursin niet over de gave beschikte om zijn ervaringen zoo te boekstaven dat zij zich door de eigenschappen van den stijl verbreiden op de grootst mogelijke schaal. Doch zijn werk is 't eerste dat gewijd werd aan dit thema en wellicht volgen betere. Alleen reeds het ijzingwekkende avontuur der Zeppelin-vloot, een ‘Nachtvlucht’ in epische proporties, verdiende op zichzelf het formaat van een uitvoerigen roman, tot onderrichting der volkeren, en het bevat daartoe zonder twijfel de fantastische stof.

[verschenen: 22 mei 1937]