Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De dood van het boek

Parijs, 22 April [1937]

Onlangs trof ik in Le Temps een statistiek aan, overgenomen uit een Duitsch vaktijdschrift, die scheen te bewijzen dat er nergens ter wereld zooveel gelezen wordt als in Frankrijk. Terwijl Duitschland 15.000 boekhandelaars telt voor 63 millioen inwoners, Engeland 10.000 voor 43 millioen, de Vereenigde Staten 6.000 voor 126 millioen, telt Frankrijk er 60.000 voor 42 millioen.

Voor elke 700 inwoners zou er in Frankrijk dus een boekenmagazijn bestaan, terwijl er één in Duitschland is voor 4.200, één in Engeland voor 4.300, één in Italië voor 14.334, en één in de Vereenigde Staten voor 21.000.

De cijfers zouden overtuigender klinken als men ook het aantal gegeven had van de klanten dier boekenmagazijnen en de natuur, de kwaliteit hunner inkoopen. In de kleinste Fransche dorpen namelijk vindt men een winkeltje, dat naast garen en band, snuisterijen en tabak, ook kranten vent, en naast de kranten ook populaire romannetjes en succes-boeken. Desnoods mag dat een boekhandel heeten, hoewel de term in deze omstandigheden moeilijk vereenzelvigd kan worden met een blijk van intellectueel niveau. Doch laten wij niet gaan uitpluizen en gemakshalve aannemen dat de Duitsche statistieken een trouw beeld geven van een frappante leeswoede en dat nergens op aarde zooveel bedrukt papier gesleten en met menschen-oogen verslonden wordt als in Frankrijk.

Stervend?

Dit verhindert niet dat men hier sinds een jaartje regelmatig het aanstaande overlijden voorspelt van het boek. Wat zou men zeggen als er niet een boekhandelaar was per 700 ingezetenen? Het beste bewijs van de relativiteit der getallen is misschien dat de Franschen zich geenszins paaien met hun numerieke superioriteit. En de laatste die den dood van het boek aankondigde was André Tardieu, dertien maal minister, en na zijn aftreden uit de politieke arena beroepsschrijver.

Het zou zeker een ramp zijn als het boek sterven moest, want bijna elk ding, bijna de geheele civilisatie, alles waarmee de mensch de stiefmoederlijke natuur aanvult, het beste en het slechtste heeft zijn oorsprong in een boek. In den beginne was het 't woord. Waardoor wordt het woord duurzamer gekristalliseerd en geconserveerd dan door het boek? De Steenen Tafelen van Mozes bestaan niet meer. Maar de Bijbel, die de Steenen Tafelen bevat, is verspreid over den ganschen aardbol. Wat zouden de Grieken zijn zonder hun boeken? Een verzameling puinhoopen. Wat de Middeleeuwen zonder de Divina Commedia? Een landschap waar we dwalen als vreemdelingen. Wat het Christendom zonder de Evangelies? De islam zonder Koran? Robespierre is in Rousseau. De heele Lenin wortelt in het Contrat Social, het heele Fascisme in Georges Sorel, en het heele Duitschland in Mein Kampf. Het schijnt dus wel ontwijfelbaar dat wij op straffe van stilstand en verval het boek niet kunnen missen. Geen enkel. Want men weet nooit uit welk boek de vonk zal ontspringen die het heilige (of onheilige) vuur ontsteekt.

Welke kwaal?

Maar als het boek, dat in den loop der eeuw onder het stof der bibliotheken, onder het gruis der ruïnes gewerkt heeft als radium, ziek is en op sterven ligt, kunnen wij dan tennaastenbij tenminste bevroeden aan welke kwaal het lijdt? Men heeft den zieltoger geausculteerd en alle artsen geraakten tot dezelfde diagnose. Of zij 't aan 't juiste eind hebben laat ik in 't midden (ik kan nauwelijks gelooven aan dezen ondergang) doch zij redeneeren als volgt:

Het lot, het leven van het boek, dat is de uitgever die het bestaansmiddelen verschaft. Zonder uitgevers, misschien wel schrijvers hier en daar, maar stellig geen boeken. In een ‘Brief over den Boekhandel’ van Diderot, die kort geleden werd teruggevonden en gepubliceerd door den éditeur-auteur Bernard Grasset, vroeg de beroemde encyclopedist: ‘Is het mogelijk den uitgever te verarmen zonder den schrijver te ruïneeren?’ Hij antwoordde ontkennend. En of het de schuld is der economische crisis, of de fout ligt bij een tijdelijke onbekwaamheid der schrijvers, of bij een voorbij gaande onverschilligheid van de lezers, de uitgever die rijk moet zijn om een zoo riskante, hasardeuse industrie als het boek drijvende te houden, de veelgesmade uitgever die in werkelijkheid een philanthroop is, werd van lieverlede arm.

Een philanthroop? Ja, in den waren zin des woords. Om geld te verdienen is het veiliger aan de roulette te spelen dan boeken te drukken. Tegenover één succes, dat men nooit kan voorzien, staan honderden fiasco's, welke men evenmin voorzien kan. Wat kost hem al niet een gewone oplage van 5000 exemplaren, die hij probeert te verkoopen à 12 of à 15 francs per stuk? Hij betaalt het papier, den drukker, den inbinder, de reclame (die zeer duur is) en de vracht. De wederverkooper behoudt een commissie van 30%. De auteur ontvangt een kleine fooi van fr. 1,20 per verkocht exemplaar. Alle exemplaren die onverkocht blijven, komen terug bij den uitgever en van dit transport betaalt hij wederom de vracht. Wat schiet er per slot van rekening voor hem over? Niet veel. Hij mag van geluk spreken als hij er niet bijlegt.

De eerste knauw

Deze onmisbare industrie, zeer précair achter een schitterende façade, kreeg een eersten knauw van de crisis. De tweede klap werd haar toegebracht door den wetgever. Toen de belasting van twee procent op de consumptie veranderd werd in een globale heffing van zes procent op de productie, besloot het parlement, ondanks menigvuldige protesten, het boek te rangschikken bij de producten die verkocht worden onder fabrieksmerk. De kwestie in hoeverre de naam van een uitgever, gelet op de omstandigheden waaronder hij ‘produceert’, gelijkgesteld kan worden met een fabrieksmerk, werd doorgehakt als een gordiaansche knoop. De wetgever en de fiscus plaatsten het boek onder de pharmaceutische artikelen en de parfums. Wie daarbij won was de boekhandel. De uitgever daarentegen dokte dubbel en dwars: alle exemplaren, welke zijn magazijn verlieten, in depôt of niet, betaalden voortaan een belasting van 6%. De producent die een drankje levert of een flacon odeur heeft tenminste de zekerheid dat de fabrieksgoederen verkocht zijn. Hij kan ze noteeren op zijn saldo. De leverancier van intellectueele koopwaar heeft zelfs niet dezen schralen troost. Voor den uitgever kwam de nieuwe regeling neer als een extra-heffing van 6% op zijn reeds magere en wisselvallige inkomsten. Van vele onheilen, heden nog in den dop, zal de Fransche geschiedschrijver der toekomst de oorzaak aanwijzen bij den tegenwoordigen wetgever, waarvan men zweren zou dat hij niets meer in petto heeft dan catastrofen, zoo onbegrijpelijk, en volslagen onverklaarbaar dit moge schijnen, het is niettemin van een onloochenbare evidentie.

De genadeslag

Hetgeen den uitgever nog ontbrak was de genadeslag. Hij ontving hem van de veertigurige, of nauwkeuriger gezegd, van de vier-daagsche arbeidsweek.

Als verstandig en geciviliseerd burger, als iemand die niet bepaald stokken in alle wielen wil werpen, als een redelijk en normaal mensch die niet de geringste neiging heeft voor systematische sabotage, denkt gij waarschijnlijk dat eenzelfde sluitingsdag werd vastgesteld voor den uitgever en voor den boekhandelaar? Mis. Dat ware te simpel, te onnoozel, te onschadelijk. De bureaucraat die de veertiguursweek reglementeerde voor de industrie van het boek, gebood den uitgever te sluiten op Zaterdag, den boekhandelaar op Maandag! Op Zaterdag zal de uitgever dus geen boek kunnen leveren en op Maandag zal hij het niet kunnen verkoopen. Van Vrijdag tot Dinsdag kan men zich in Frankrijk geen nieuw boek meer aanschaffen. Dat beduidt voor den uitgever een non-activiteit, een verplichte vacantie van 156 dagen per jaar, ongeacht de nationale feestdagen.

De bureaucraat die deze regeling verzon is pervers of een domoor, een uilskuiken, een aartsezel. Wat doet 't er toe? Het effect blijft eender. Zoo beschermt het Front Populaire, jongste emanatie der democratie, het Boek, instrument van alle hooger leven, van alle gedachte, van allen vooruitgang, van elke beschaving. Wanneer de Franschman zich niet tijdig bezint, wanneer niet spoedig een krachtige reactie intreedt, zullen de Fransche boeken weldra weder gedrukt moeten worden in België en in Holland, gelijk in de dagen van Diderot en Voltaire. Niet wegens de censuur van een koning ditmaal. Doch omdat de uitgevers uitgeroeid zijn door de regeering. Wat weinig verschil maakt.

[verschenen: 5 mei 1937]