Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De kwaal en het middel

Parijs, 23 Januari [1937]

Zonder twijfel ben ik eenige maanden overtijd met ‘L'Homme, cet inconnu’, het boek van Dr. Alexis Carrel, dat in de bovenste kringen van den intellectueelen parnassus gehouden wordt voor het standaard-werk dat het voorbije jaar zal merken met zijn naam. Doch beter laat dan nooit. Met ‘De Mensch, die onbekende’ is men tenminste zeker nooit tè laat te komen omdat hij over een kwart eeuw en langer nog geraadpleegd zal worden in de bibliotheken als het compendium van hetgeen een onzer eminentste tijdgenooten weet, denkt, vreest en hoopt betreffende een samenleving welke de moderne heet.

Dr. Alexis Carrel is geboren te Lyon en maakte zijn medische studies in Frankrijk. Op het moment dat een jong geneesheer zich moet vestigen in een geordende maatschappij gaf hij de voorkeur aan de wijde wereld boven een regelmatige carrière. Hij trok naar Amerika en brak zich baan. In 1914 nam hij deel aan den wereldoorlog met een modelhospitaal, door hemzelf ingericht, en dat de Duitschers platschoten. Bij het einde der vijandelijkheden keerde hij terug naar de Vereenigde Staten en werd directeur van het Rockefeller Instituut te New-York. Zijn experimenten met geamputeerde organen die gescheiden van het lichaam, afzonderlijk voortleven in een flesch, maakten hem beroemd. De recentste zijner ontdekkingen, waarvan Charley Lindbergh de mechanische onderdeelen verzorgde, is een kunstmatig hart. Van buiten gezien lijkt hij geenszins op den schepper van den toekomstigen homunculus, de eerste schakel van een splinternieuw ras. Hij is een klein, gedrongen, bonkig mannetje met een massief, kaal-geschoren, onbeweeglijk gelaat, zwarte oogen achter een hoornen bril, een ongerimpeld voorhoofd en een ronden schedel, meestal gecoiffeerd met een eigenaardig middeleeuwsch hoedje, dat meer bij een clown schijnt te passen dan bij een meester in de wetenschappen.

Drie vakken

Methodisch ordende Carrel zijn boek in drie vakken. Het eerste introduceert den patiënt, want het ligt voor de hand dat een dokter niet schrijft over welvarenden doch over zieken. De lijder, die geestelijk en lichamelijk uit de voegen hangt en dus uit zijn evenwicht raakte, wordt haarfijn uiteengerafeld met het ontleedmes en den microscoop, vanaf de oer-cel tot aan de hoogste uitingen zijner individualiteit, de geraffineerde en gecompliceerde instrumenten van zenuw-leven en hersenfuncties.

Het is een anatomische les van den allereersten rang, welke men leest met verbazing en verrukking. Zij heeft deze bijzonderheid dat de auteur ziel en lichaam, geest en stof, physiologie en psychologie, mechaniek en moreel, rede en intuïtie, verstand en instinct niet concipieert als gescheiden door lucht-dichte schotten. Geen grenspalen meer, die de grootste vergissing waren die men begaan kon. Geen rooi-lijnen, geen bakens tusschen het materieele en het immaterieele. Beiden vloeien over in elkaar tot een ondeelbaar geheel en wie dit loochent, of wie dit verwaarloost, miskent, verdrukt, verstikt, vermoordt onze geheimste, onze diepste, onze waardevolste en onze meest specifieke krachten. Dr. Alexis Carrel, gelijk men merkt, is een spiritualist. Hij aarzelt niet te zeggen: ‘Er is evenveel waarheid in Ruysbroeck den mysticus als in Claude Bernhard den physioloog.’ Hij erkent zelfs de macht van het gebed dat hij in staat acht om geheimzinnige invloeden uit te oefenen op onbekende realiteiten, zonder dat wij weten hoe, en effecten teweeg te brengen welke ons bovennatuurlijk schijnen.

De kwaal

In het tweede vak behandelt hij de kwaal. De moderne geciviliseerde, beroofd van zijn ziel, ontdaan van het onmisbaarste zijner organen dat men liet afsterven of amputeerde, het zoodanig verminkte creatuur verkwijnt, teert weg. Hij won niets bij de operatie, hij boette het voornaamste erbij in: zijn middelen van bestaan. In alle opzichten, en temidden van al zijn machinerieën, is hij minder mensch dan zijn prehistorische, primitieve voorvader. Niet enkel de karakters verslappen, maar ook de weefsels degenereeren. Een organisme, waarvan de geestelijke helft braak ligt, waarvan de stoffelijke helft overvoed, oververwarmd, vertroeteld, verwend wordt, overdreven beschut tegen de guurheden van weer en wind, verliest zijn weerstandsvermogens. Alles ontaardt en alles begint te rotten. De capaciteiten, noodig voor hoogere doeleinden, onontbeerlijk voor esthetische, religieuze verrichtingen, verminderen, verflauwen, verdwijnen. In een menschheid zonder vleugels, gedemoraliseerd en afgestompt, geketend aan domme bezigheden, verslaafd aan nog dommere pleziertjes, in deze samenscholing van een soort van vischkuit, kikkerrit, kaviaar, in dit amorphe mengelmoes zonder geweten, zonder bewustzijn, zonder beter ideaal dan een comfortabel welzijn, zonder God, zonder noblesse, zonder edelmoedigheid, ijdel, opgeblazen, tevreden, verzadigd en versuft, in dit krioelende en automatische mierennest is geen plaats meer voor heiligen, voor groote kunstenaars, voor genieën. Maar het wemelt er daarentegen van zenuwzwakken, van heele of halve krankzinnigen, van achterlijken, van alcoholici, van misdadigers, wier aantal in schrikwekkende proporties toeneemt en wier opsluiting, verpleging in gestichten jaarlijks milliarden verslindt, weggeworpen geld op het totaalbudget der menschheid. Zooals gij ziet is Dr. Alexis Carrel ook een realist zonder illusies, die zijn patiënt niet pluimstrijkt of hem iets op den mouw speldt.

De kuur

De derde sectie van ‘L'Homme, cet inconnu’ is gewijd aan de kuur, aan de medicijnen, aan de recepten, wanneer wij in degradeerende ontbinding niet willen ondergaan. De pil is bitter en hij verguldt haar niet. Hij snijdt, hij kerft, hij snoeit, hij houwt, hij hakt. Noch in 't verleden noch in het heden zult gij een hervormer vinden die hem ook maar even nabijkomt, dien hij niet verre en verre overtroeft. De directeur van het Rockefeller Instituut droomt inderdaad van een geheim college van Leeken-priesters, een Raad van Tien, Prinsen der Wetenschap, een Universitaire Generale Staf, die volmacht zou hebben om met ijzeren hand het menschdom te onderwerpen aan dezelfde soort van behandeling waarmee de schitterendste resultaten bereikt zijn bij hoenders, konijnen, honden, paarden, vruchten, bloemen, graanbouw en wijnteelt. Hij wil de aarde veranderen in een onmetelijk Sparta, honderdmaal verergerd, en haar bewoners dresseeren in de strengste tucht. Daar de voorschriften der godsdiensten onvoldoende zijn gebleken en overigens niet worden opgevolgd, zal de wetenschap hen vervangen. Wie niet deugen kan of niet deugen wil zal op de humaanste wijze worden opgeruimd. Geen echtscheiding meer, alvorens het kroost beland is. Volstrekt niet iedereen trouwens zal in het systeem van Dr. Carrel kunnen huwen. Van gelijkheid tusschen man en vrouw kan geen sprake zijn. De bioloog Carrel lacht ermee, zooals hij lacht met de gelijkheid der personen.

Hij verwijt de vrouw wat hij ‘haar verraad’ noemt en wijst de opstandelingen terug naar haar kinderen, spinrokken en huishouden. De steden en fabrieken zouden ontlast worden van haar overdadige bevolking, de landgronden en overige rijkdommen opnieuw gedistribueerd, de opvoeding, de scholen, de zeden, de geest des tijds radicaal en compleet gereformeerd. Op elk gebied, en overal, en altijd, en door ieder, en ten opzichte van ieder, zou uitsluitend getracht worden naar de verkrijging van kwaliteit, en niet, gelijk tot dusverre, naar de productie en reproductie eener lamentabele, minderwaardige kwantiteit, deze schande der twintigste eeuwsche civilisatie, deze verlaging van het begrip Mensch.

Zooals gij eveneens bespeurd zult hebben is Dr. Alexis Carrel, spruit van het democratische Lyon, een volbloed aristocraat in zijn tendenties en een allesbehalve zacht heelmeester. Ik zou echter niet gaarne met hem spotten hoewel de lust me bekruipt, parallel met de rilling die me bij 't lezen van zulke ordonnanties langs den rug sluipt. Verbeeld u dat Carrel gelijk heeft, en dat voor 't behoud van den mensch de revisie van alle ideeën en de meest draconische maatregelen onafwendbaar zijn. Hij mag geacht worden er meer van te weten dan wij allen tezamen. Of verbeeld u dat hij ongelijk heeft, dat hij niettemin school maakt met zijn Raad van Tien, die bij Roosevelt's braintrust reeds in de lucht hing, en dat de macht hem en zijn aanhangers op een of andere manier in handen valt! Men kan zich zelfs verbeelden dat er niets gebeurt; en zich toch ongerust voelen over de ontluiking van zulke extreme, uitmiddelpuntige theorieën in een zeer geleerd en helder hoofd. Want men weet zelden vanwaar een idee komt, nooit tot hoever 't gaat. En van alle revoluties dunkt mij die van Carrel nog de minst aanlokkelijke.

[verschenen: 8 februari 1937]