Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Het ontstaan eener mythe

Parijs, 24 december [1936]

Jean Mermoz verdween bij zijn vier-en-twintigsten overtocht van den Zuid-Atlantischen Oceaan. Verdwenen in het water, in het vuur, in de lucht? Wij weten er niets van. Hoewel het vliegtuig La-Croix-du-Sud voor alle zekerheid twee radio-zenders aan boord had op een reis van drie duizend kilometer boven zee (desnoods kan er één defect raken, maar geen twee), seinden Mermoz en zijn vier medevarenden niet het geringste teeken dat kon inlichten over de laatste seconden welke zij samen doorleefden in een onbekend punt van het uitspansel. Weg te gaan van deze aarde zonder achterlating van eenig spoor gold voor sommige wijsgeeren der oudheid als het wenschelijkste uiteinde van een mensch. Het lukte niet altijd om den indruk te wekken dat een meester van leven en dood ten hemel was opgenomen. Van Empedocles die in den Etna sprong, braakte de perfide vulkaan een paar sandalen uit. Wat niet in de macht lag van wonderdoeners, verwierf Mermoz zonder erg: een aureool van mysterie. Hij vertrok zoo, dat hij dagelijks kon terugkeeren om bij een kameraad binnen te stappen.

Men gelooft dat niet. Maar een stem fluistert in het binnenste van myriaden harten dat er tusschen Mermoz en de overlevenden een band is, ijler dan de moleculen van het dunste straaltje licht, en onverbreekbaarder dan de verbinding welke het oog maakt met de verste sterren. Zonderling. Alsof er ergens uit de afgronden een signaal gegeven was, en alsof men zich haasten moest om de communicatie niet te missen, begon ieder met het spinnen van dat onstoffelijke rag, vanaf de minuut dat men geen nieuws had over La-Croix-du-Sud. Er waren vijf mannen aan boord, doch de millioenen gedachten concentreerden zich uitsluitend en machinaal op één. Met een ongekende snelheid verdichtten zij zich tot een stroom van sympathie die alom weerklanken opriep alsof hij de sterkte bezat om elkeen af te stemmen naar zijn golflengte.

In staat van beschuldiging

Mirakel eener persoonlijkheid die zich oplost in den aether en vandaar uit haar hoogste kracht ontwikkelt. Toen Mermoz voor den laatsten keer uitvloog verkeerde hij in staat van beschuldiging op order van zijn regeering.

Hij was gedagvaard voor den rechter wegens wederoprichting van ontbonden bonden. Hij was Croix de Feu, de voornaamste der luitenants van Colonel de la Roque, een zoogenaamd fascist, defileerde aan 't hoofd van contra-revolutionnaire parades en voerde het woord op anti-gouvernementeele meetings.

Zijn tegenstanders haatten hem. Het Front Populaire der Franschen verfoeide hem niet minder dan het Frente Popular der Spanjaarden. Te Barcelona, waar een aanslag tegen hem was voorbereid, kon hij niet meer landen. Te Valencia en Alicante werd op hem geloerd. Te Oran (Fransch territorium) moest het vliegveld bewaakt worden door de garde mobile en voor alle securiteit omringden vrienden hem met een lijfwacht sinds men drie leden der Spaansche militie gearresteerd had, bewapend met revolvers. Voor zijn eigen zaak zou Mermoz nimmer gewelddadige middelen toegepast of ook maar in overweging genomen hebben. Niettemin achtervolgde een dubbele vijand hem tot den dag zijner verdwijning met de artikelen eener hypocriete wet, met de wapenen van sluipende bandieten.

Hoe ingevreten die vijandelijke gevoelens ook schenen, zij verdwenen alsof ze waren uitgebrand door een plotseling opvlammend vuur. Den eersten dag hoorde men Franschen elkaar nog toevoegen: ‘Boontje komt om zijn loontje. Jullie hebben Salengro gedood; 't lot eischte Mermoz.’ Maar terwijl de Franschen nimmer eensgezind zullen oordeelen over een of ander politicus, zelfs niet bij zijn graf, dachten zij den derden dag reeds, terwijl schepen en watervliegtuigen nog den Oceaan afzochten, unaniem over Mermoz. Allen zonder onderscheid, socialisten en communisten, prezen de ongemeene, weergalooze eigenschappen van hem die door zijn vrienden betreurd werd als een chef. Toen op een avond het valsche bericht uit Brazilië binnenkwam, dat La-Croix-du-Sud drijvend was teruggevonden, onderbraken alle theaters en bioscopen hun voorstelling om het telegram te annonceeren als een tijding welke het publiek meer zou verkwikken dan het heele programma. De radio-posten werden te midden hunner emissie uitgeschakeld om zonder verwijl een nieuws te verbreiden waarnaar ieder hunkerde. Men had nooit zoo iets bijgewoond en niemand stond verbaasd.

Het begin

Dit was echter pas het begin der fanfares welke de Faam bazuinde met al haar koper. In de Kamer werd de minister van Luchtvaart geïnterpelleerd omdat hij getalmd had met Mermoz te citeeren op de dagorder der natie. Pierre Cot, die tot de tegenstanders behoort en vliegmachines smokkelt naar het Frente Popular, gaf de mooiste verontschuldiging welke de omringende gemoedsgesteltenis hem kon suggereeren: hij had de hoop nog niet laten varen op de redding en de behouden terugkomst van den piloot die zoo dikwijls den dood tartte en overwon. En hij redigeerde een dagorder zoals er na den val van Guynemer, die vijf-en-zestig vijanden versloeg, niet meer werd afgekondigd. Op zijn beurt werd de minister van Justitie geïnterpelleerd met het schampere verwijt dat Mermoz nog niet geschrapt was van de lijst der beklaagden. Waarmee kon hij anders antwoorden dan met het erbarmelijke zinnetje dat de rechtsvordering vanzelf was uitgestorven? Met algemeene stemmen besloot de Parijsche gemeenteraad een straat te noemen naar hem wiens stoffelijk omhulsel, door de golven verzwolgen, mentaal herschapen werd als het symbool van den louteren held. In alle bioscopen acclameerde men zijn beeltenis. Geïllustreerde tijdschriften wijdden hem extra-nummers. Uitgevers kondigden biografieën aan. Eigenhandig ging de directeur van Air-France een krans werpen in den Oceaan op de vermoedelijke plek der schipbreuk. Begeleid door de dankzeggingen eener gansche natie werd Mermoz opgenomen in het Pantheon der onsterfelijken wier aandenken niet meer uit de herinnering der levenden kan worden weggewischt. Hij veranderde in legende.

Het geheim

Het is mogelijk dat zulk een stralende apotheose spontaan geschiedde. Het is ook mogelijk dat een wachtwoord gegeven werd om deze vergankelijke verschijning te transformeeren tot heros, half-god, te sublimeeren tot ideaal. Maar is het niet merkwaardig dat vereering welke bovenmatig zou kunnen lijken zoo gereedelijk en vastbesloten het voorwerp vond van haar reikhalzen? De Franschen hulden Mermoz in een aura dat hem past als een afgietsel bij zijn vorm. Men zou gemeenzaam kunnen zeggen dat zijn aura hem als geknipt zit.

Waarom? Ziedaar het geheime, het onverklaarbare bij 't ontstaan van een fabel uit een schim. Mermoz was een piloot als honderd andere piloten. Hij debuteerde met den bezem en het vegen van loodsen. Hij klom op tot mecanicien en maakte motoren schoon. Als bestuurder deed hij verdienstelijke dingen, doch die menig ander in zijn plaats verricht zou hebben als hij toevallig gemankeerd had. De fortuin onderscheidde hem niet bijzonder. Hij had niet meer en niet minder geluk dan vele zijner kameraden op een post waar zooveel afhangt van onberekenbaren bof of pech. Dat is juist het wonderbaarlijke. Naast zijn normale kwaliteiten bezat hij een ondefinieerbare eigenschap welke zijn makkers instinctmatig aanvoelden wanneer zij hem schertsend den titel gaven van aartsengel. Men zal er nooit in slagen haar te ontleden of haar te begrijpen want zij werkt als een toover. Het viel samen, dat, als een granaatappel die openbarst en uiteenstuift, de mystieke energie die hij meedroeg, bevrijd werd op een oogenblik dat Frankrijk behoefte heeft aan een adoratie. En het schiep zich een mythe.

[verschenen: 12 januari 1937]