Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De afloop

Parijs, 21 December 1936

Men zei dit jaar dat op het lijstje der Fransche candidaten voor den Nobel-prijs voor Letterkunde ook de naam vermeld stond van Roger Martin du Gard. Daar de Zweedsche onderscheiding vooral in de literatuur een uitstekend zaakje beduidt (bijzonder voor den uitgever) en daar de reflectanten geïntroduceerd worden door de officieele lichamen van hun land, concludeerde men uit de candidatuur-stelling van Roger Martin du Gard dat zijn groote roman-cyclus ‘Les Thibault’ beëindigd moest zijn, of minstens de voltooiing moest naderen.

In 1929 verscheen La mort du Père, zevende halte eener reis, ondernomen in 1921, en waarvan niemand de plaats van bestemming kon gissen. Vanaf 1929 had de auteur zijn lezers in den steek gelaten, alsof hij zelf niet meer wist waarheen zijn menschen hem voerden. Gelukkig is een der geruchten waartoe de Nobelprijs aanleiding gaf, bevestigd. Roger Martin du Gard krijgt hem niet, maar zijn uitgever vermeerdert onze bibliotheek eensklaps met drie nieuwe en volumineuze vervolgen van Les Thibault. Is de schrijver daarmee klaar?

Neen, nog niet. Het geheel eischt de bekroning van een ‘Epiloog’, en hoewel wij bij de eerste weken van den wereldoorlog zijn aangeland, waarin menige levensdraad voorbarig werd afgesneden, zie ik niet goed hoe de auteur met minder dan duizend pagina's zich van al zijn personages kan afmaken. Op zichzelf genomen zou dat geen bezwaar vormen. Wij willen gaarne het idee aanvaarden dat een kunstwerk, zoo weinig gebonden aan ruimte en tijd als de roman, nimmer behoeft te eindigen en zelfs niet eindigen kan. Steeds immers blijft er iemand of iets over om het rhythme voort te zetten. Doch als een auteur dat standpunt kiest moet hij de productie niet zeven jaren orderbreken. In dien tijd kan men met het beste geheugen heel wat vergeten, en telkens van voren af aan beginnen schijnt waarlijk te veel gevergd.

Twee thema's

Het is evident dat van tien substantieele boeken slechts globale indrukken genoteerd kunnen worden in een krant. Men moet zich beperken tot de quintessens, tot 't schema, tot de vogelvlucht. Dit heeft tenminste één voordeel: men keert terug tot het stadium waarin de schrijver aanving toen hij zijn werk op stapel zette en de fundamenten legde.

Roger Martin du Gard nam twee hoofd-thema's, contrasteerend als de thema's der klassieke symphonie, en werkte ze parallel uit. Elk is belichaamd in een patricische familie. Het harde, struische, ruige, mannelijke element wordt geïncarneerd door Oscar Thibault, die katholiek is. Het weeke, vrouwelijke element wordt vertegenwoordigd door Jérôme de Fontanin, een Hugenoot en protestant. Dit strookt weinig met onze opvattingen doch op gezag van den auteur mag men gelooven dat die algemeene karakteristiek niet de waarnemingen weerspreekt welke men doen kan in Frankrijk. Oscar Thibault, sanguinisch, autoritair temperament, wijdt zich na den dood zijner vrouw, gestorven bij de bevalling van zijn tweeden zoon Jacques, aan sociale werken. Jérôme de Fontanin, die eveneens twee kinderen heeft, Daniel en Jenny, vertroebelt het bestaan zijner echtgenoote met de tallooze buitensporigheden van een Don Juan, waarvan hij de insinueerende inborst heeft en het charmante uiterlijk. Beide antipodische gezinnen komen met elkaar in aanraking door middel van een lyceum, waar Jacques en Daniel school gaan en hartstochtelijke, hoewel onschuldige vriendschapsbetrekkingen aanknoopen. Het cahier waarin zij hun gepassionneerde ontboezemingen uiten, wordt ontdekt in een lessenaar. De knapen nemen samen de vlucht. De politie spoort hen op te Toulon waar zij worden teruggehaald door Antoine die dokter is en de oudste zoon van Oscar Thibault. De schok bezorgt Jenny een meningitis welke, als de medici haar opgeven, genezen wordt door een adept der Christian Science, maar die de kiemen achterlaat van een instinctieve, smeulende antipathie tegen Jacques. Als de kinderen van hun escapade huiswaarts keeren wordt Daniel door zijn moeder (de vader maakt juist een slippertje) met blijdschap ontvangen als de verloren zoon. Oscar Thibault, hardvochtig en ondoordringbaar, sluit Jacques op in een model-verbeteringsgesticht, dat hij zelf heeft opgericht. Wanneer Jacques bijna compleet is afgestompt door de tucht, de eentonigheid en de omgeving, trekt Antoine zich het lot aan van zijn broer, bevrijdt hem tegen den wil van den meedoogenloozen vader, en belast zich met zijn verdere opvoeding.

Panorama

Dit is de inhoud der eerste deelen die de gezichtsvelden bepalen van den roman. Door Oscar blijven wij tot op zijn doodsbed in contact met de bedienaars van den katholieken godsdienst. Via Antoine, zeer begaafd, energiek en rechtschapen als zijn vader, maar minder intransigent op elk gebied, onderhouden wij uitvoerige en nauwe betrekkingen met de medische kringen. Een geheel volume behandelt niets dan de consultaties van één dag. Zoolang Jacques studeert, hebben wij relaties met de Universiteit. Daniel, die schilder wordt, brengt ons in de milieux der kunst, en, omdat hij aardt naar zijn vader, in de milieux van het amusement. Wij ontmoeten Jérôme op avontuur in de verschillende hoeken der hoofdstad; zelfs op de Oudezijds Achterburgwal van Amsterdam waar een zijner vele maitresses in verdachte omstandigheden sterft. Op dit panorama, waar menschdom en civilisatie zich ontrollen in hun voornaamste en altijd interessante aspecten, zijn de koloniën niet verwaarloosd. Oscar Thibault heeft een pleegkind, Gisèle, dochter van een kolonel en een inboorlinge van Madagascar. Op Gisèle zal Antoine verlieven zoodra de Joodsche Rachel, wier liefde hem ontbolstert van de beperkende invloeden zijner jeugd, wordt teruggeroepen naar Afrika, als de raadselachtige slavin van haar nog raadselachtigeren meester Hirsch. Tusschen Gisèle en Jenny zal Jacques dobberen, en beiden zal hij ontwrichten wanneer hij voor den tweeden keer het ouderlijk huis en zijn herinneringen ontvlucht, ditmaal voorgoed, om slechts terug te keeren bij een sterfbed waar zijn vader in dagenlange, afgrijselijke stuiptrekkingen kampt met den dood. Onder al deze getourmenteerde, krampachtige karakters geneigd tot onvrede en ongeluk, beweegt Madame de Fontanin zich als de personificatie van een edeler materie, omringd en beschut door een innerlijk licht dat in de diepste duisternissen soms wankelt maar niet uitdooft. Haar gelijkwaardig pendant onder de katholieke figuren van den roman is l'Abbé Vécard, de geestelijke leidsman van Oscar.

Het slot

In de drie pas verschenen slotdeelen, omvangrijker dan de zeven voorgaande en getiteld Zomer van 1914, trekt Roger Martin du Gard de noodzakelijke consequenties uit de psychologische gegevens. De laatste weken van den vrede: Jacques, dienstweigeraar geworden, socialist, pacifist en internationalist, heeft zich aangesloten bij de revolutionnaire kringen, die met verholen oogmerken ageeren, intrigeeren, wroeten te Lausanne en Genève. Hij is te jong, te eerlijk, te naief, te fanatiek, te onbesuisd om gelijk de meesten zijner kameraden niet de dupe te worden van hun chef, den satanischen Meynestrel, ‘le Pilote’, eerst vliegenier, daarna beroepsomwentelaar. Wat is de bijgedachte van diens occulte agitatie? Zooveel mogelijk last berokkenen aan alle gouvernementen door opruiing van het proletariaat, maar zonder het eigenlijke doel te schaden door het voorbij te streven. Dat geheime doel blijft de oorlog, omdat enkel uit de rampen van een oorlog een werkelijk revolutionnaire situatie zich ontwikkelen kan. Wanneer bona-fide spionnen (onder wie Jacques zich bevindt) hem de documenten in handen spelen, welke onomstootelijk de medeplichtigheid bewijzen der Duitsche en Oostenrijksche Generale Staven in de verscherping der diplomatieke crisis, en wanneer Meynestrel door publiceering dier documenten de volkeren zou kunnen wakker schudden, hun verblinde regeeringen op de noodlottige helling tijdig zou kunnen remmen, vernietigt de revolutionnair liever de beschuldigende papieren dan ze te benuttigen ten gunste van den vrede. Wij zouden gaarne weten of deze thesis van Roger Martin du Gard op een historische basis berust. Zij is van gewicht omdat ze weder actueel werd. Voor een echten omwentelaar is een revolutie nooit te duur betaald, al zou ze twintig, dertig millioen dooden kosten, en sommigen verdenken Stalin met zijn Komintern van dezelfde infernale bijbedoelingen waarmee Meynestrel achter een humanitair masker de volkeren naar de slachting drijft. Wij zijn klaarblijkelijk in de periode der valsche profeten.

Jacques wijkt uit naar Genève als de oorlog losbreekt, welks voorgeschiedenis met de uiterste omslachtigheid (en onpartijdigheid) door den schrijver geanalyseerd wordt, dag voor dag, bijna uur voor uur. Hij heeft zijn gansche fortuin anoniem ten geschenke gegeven aan het Bureau der Socialistische Internationale, want hij wanhoopt nog niet, hij gelooft nog niet aan het failliet der revolutionnaire broederschap. Hij smeedt het krankzinnige plan om vanuit een vliegmachine een manifest, dat de hoofden verhelderen moet, uit te strooien over de vijandelijke linies. Tot het bittere einde is hij slachtoffer en dupe van zijn idealen, van zijn illusies. Het vliegtuig wordt bestuurd door Meynestrel die zelfmoordbevliegingen heeft sinds de vrouw, die zijn mascotte was, hem verliet. Hij werpt het toestel naar beneden. ‘De Piloot’ verbrandt met de traktaatjes. Jacques, zwaar gewond opgeraapt, wordt in de paniek van een terugtocht door den kogel van een Fransch gendarme afgemaakt als spion.

Nu nog de epiloog van dezen ondergang eener wereld. Van de dozijnen personages vertrokken pas drie (Oscar, Jacques en Jérôme) uit dit jammerlijke dal van tranen. De overigen, min of meer ontredderd, worstelen in den storm. En wat zou Roger Martin du Gard na twintig jaren anders kunnen constateeren dan dat hun schipbreuk en al hun lijden vergeefsch waren? Men heeft alles vergeten en zoo weinig geleerd dat zelfs dit te constateeren vergeefsch zal zijn.

[verschenen: 5 januari 1937]