Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Het muzikale front

Parijs, 7 December [1936]

Het is zeer lang geleden dat een componist in een Parijsche concertzaal ovaties ontving welke vergeleken kunnen worden met de hosannah's waarmede de hoorders Darius Milhaud hebben bejubeld na de Fransche première van ‘Christophe Colomb’, opera in twee deelen. Zoo muisstil men bleef bij de tafereelen, zoo rumoerig ging men te keer bij het slot-accoord. Ofschoon de karos van den auteur gemotoriseerd was zou het publiek, in extase tot op straat, de paarden gaarne hebben uitgespannen, gelijk in den goeden ouden tijd. Het leek op een sprookje, uit de dagen van Rossini, Verdi, Liszt, ‘toen de dieren praten konden’ zooals grootmoeder zei.

Het leek ook op een soort van revanche. De eerste uitvoering van het werk vond plaats in 1930 te Berlijn, toen de dichter van het libretto, Paul Claudel, gezant was der Fransche Republiek in de Duitsche hoofdstad. Het stuk viel daar in het water als een baksteen, hoewel 't vertolkt werd onder de schitterendst denkbare omstandigheden. Voor de monteering, die een combinatie eischte van bioscoop en tooneel (destijds nog een modern idee), had de Staatsoper geen geld en geen moeite ontzien. Er behoefde geen wachtwoord gegeven te worden om ieder te doen begrijpen van hoeveel gewicht het was 't hof te maken aan een ambassadeur die zijn eigen dichterlijke gaven zeer hoog aansloeg, die in zijn vaderland nog geen enkel werkelijk succes geboekt had, en die dagelijks de onrustbarendste rapporten ontving van zijn attaché's. Het was in deze periode dat Ossietzki, Nobelprijs voor den vrede in 1933 (zes jaar te laat), aangeklaagd en gevonnist werd wegens hoogverraad. Het was eveneens in deze periode dat Briand, gelijk hijzelf bekende, alle ongunstige rapporten naar de prullemand verwees. Philippe Berthelot, beschermer van Claudel, troonde nog als directeur-generaal op den Quai d'Orsay. Bestond er een geschikter middel om slechte indrukken en onbehaaglijke voorgevoelens te verdoezelen, uit te wisschen, dan den gezant van Frankrijk en zijn geaccrediteerden componist, zijn protégé Milhaud te huldigen als afgevaardigden der Fransche cultuur? De bedoeling was des te prijzenswaardiger, des te verdienstelijker, daar Claudel zich tijdens den oorlog in verschillende geschriften geuit had als een heftig anti-Duitscher, en o.a. Goethe vereenzelvigde met een ezel. Ook in dit opzicht speelde Berlijn de mooie rol. Het eenige ten slotte waarvoor niemand kon instaan was de houding van het publiek. Zou het toehappen? Zou het de beteekenis van dezen artistieken bruggenbouw beseffen? Neen, de brave menschen waren niet rijp voor zulk een experiment.

Na een paar voorstellingen verdween Christoffel Columbus van het repertoire omdat de zaal leeg bleef. Wat had moeten schetteren als een triomf liep uit op een nederlaag en een vernedering. Uit soortelijke ervaringen wellicht ontkiemde bij Dr. Goebbels later het plan om de kunstcritiek te dresseeren door haar af te schaffen.

Rehabilitatie

Hun triomf, dien Berlijn weigerde, en meteen hun rehabilitatie, vonden Claudel, een zeer geprononceerd katholiek, en Darius Milhaud, componist van het Sionistisch volkslied, te Parijs. De zaak was grootscheeps aangepakt, als of 't een evenement gold, een datum in de geschiedenis der Fransche beschaving. Uit Nantes had men de beste der Fransche zang-vereenigingen laten overkomen, het koor der Schola Cantorum dat zijn partij met de grootste zorg had ingestudeerd en met een onwaardeerbare volmaaktheid uitvoerde. Het orkest van zijn kant had weken lang gerepeteerd wat tot de uiterste zeldzaamheden behoort in de Fransche muziek-beoefening omdat repetities geld kosten en de recette verslinden. De solisten, vooral de mannen-stemmen, van het zuiverste brons en klinkend als klokken, waren gekozen met een overleg dat slechts rekening hield met het muzikale resultaat, hetgeen eveneens betrekkelijk schaarsch is hier. De dirigent was Pierre Monteux, en om te zeggen dat er iets mankeerde aan de uitvoering zou men waarlijk moeten vervallen in muggenzifterij.

Als 't mij dus ooit gespeten heeft me niet te kunnen aansluiten bij een Fransch geluid, een Fransch enthousiasme, en mij genoopt te zien accoord te gaan met de Berlijners, dan is het bij deze manifestatie waaraan niets ontbrak dan een aannemelijke muziek.

Zonder eenigen twijfel heeft Milhaud talent, maar hoe gebruikt hij het?

Verbeeld u een simpele melodie, weinig genuanceerd, tamelijk eentonig en vlak, altijd primitief, zoowel in haar structuur als in haar accent. Rondom die melodie, populair en bijna kinderlijk, kruipt en wroet een krioelend, voortdurend dissoneerend orkest, waarvan het dikke, klodderende geluid, wanneer men het op zijn beurt analyseert, weer overmatig eenvoudig en onbeduidend wordt. De algemeene gewaarwording die men krijgt, lijkt op een broeiende, kokende, borrelende, grauwe, rommelige en banale chaos, massaal en massief, die moeizaam en vergeefs worstelt om een gestalte te scheppen uit louter niets, uit grondstoffen welke het oprapen niet waard zijn.

Dat duurt geen kwartier. Dat duurt ononderbroken meer dan twee-en-een half uur. Af en toe fragmenteert, prismatiseert de componist zijn zwaren, strooperigen, klotsenden klankstroom in glazige harmonieën, zeer bekoorlijk in haar gezeefde, gedempte aquarium-tinten, doch al die momenten van verademing tezamen beslaan op de gansche lengte van het werk geen tien minuten, ruim geteld.

Rusteloos en redeloos

Het rhythme lijdt aan hetzelfde euvel als de klank. Zijn voornaamste beweging is een rusteloos en redeloos, nergens motiveerbaar getrippel, gedrentel, getrappel, gedraaf zonder einde, zonder doel, zonder halte, zwervend, dolend, loodzwaar ten langen leste, en doodelijk vermoeiend. Het misbruik van onrust heeft dezelfde gevolgen als bij anderen de overdaad van rust. De effecten worden genivelleerd, geëgaliseerd, heffen elkaar op, geneutraliseerd, geannuleerd. Niets blijft over dan een uniforme dreun, waarop niemand meer reageert alvorens hij stokt in een slot-fermate.

De expressie gaat mank aan hetzelfde gebrek als de klank en de beweging. Alles lijkt op het voorafgaande en op het volgende. Of de tekst (een samenvatting der biografie van den wereld-ontdekker met apostolische tendenties) verhaalt van de schuldeischers die bij Columbus krijschen om hun geld, of de tekst (sterk beïnvloed door het primitievisme der drama's van Maeterlinck) de ontvangst vertelt van den zeevaarder bij den Spaanschen koning, zijn eerste reis, het oproer der matrozen, de bespotting der Indiaansche afgoden, Christoffel schildert beladen met ketenen, of dwalend als een landlooper, om van een De Profundis op te stijgen en los te breken in een Alleluja, Milhaud componeert onverstoorbaar dezelfde lallende, luidruchtige muziek, een gelijkluidende muziek voor de heterogeenste tooneelen. De auteur raakte dermate verslingerd aan deze manier van stijl, dat b.v. waar het koor zingt ‘het wordt stil’, het instrumentale ensemble zijn eenvormige, drukke kabaal machinaal voortzet. Sinds Meyerbeer had men zulke parodistische tegenstrijdigheden niet meer bijgewoond en niet meer met opgetogen gezichten aanhoord.

Onophoudelijk rumoer

Zoo overladen, overwoekerd deze compositie reeds aandoet, er gebeurt nochtans veel in het koor, en vooral in het orkest, dat het menschelijke oor niet vermag op te vangen en waar te nemen. Men kan met elken vakman de weddenschap aangaan dat hij na een kwartier luisteren niet meer in staat is om nauwkeurig aan te duiden welke instrumenten het gedruisch veroorzaken, waar de monotonie slechts verbroken wordt door andere monotonieën. De aandacht duizelt, het oor verdooft. Het ligt voor de hand dat dit onophoudelijk rumoer, gelijk de Niagara, de waterval van Schaffhausen, het gedender van een trein, het geraas van een motor, het gebeuk van negertrommen, den hoorder kan brengen in een toestand van onbewuste of bewuste exaltatie. Maar deze globale indruk beperkt zich tot een samenkrimping der zenuwen. En wanneer al het noten-materiaal dat Milhaud bezigt, niet bruto benuttigd was maar netto, geordend, afgerond, belijnd, doorzichtig, overzichtelijk, wat bleef er dan over van deze overweldigend-plebejische, onuitsprekelijk barbaarsche wereld in flarden en lompen? Een respectabel, geduldig métier. Doch geen ziertje noemenswaardige muziek.

Hoe men echter ook oordeelt over den Christophe Colomb van Darius Milhaud, de compositie wordt een duidelijk en veelzeggend teeken wanneer men haar uit de regionen der lucht-trillingen transponeert naar het domein der werkelijkheden waarvan zij een zingende schaduw is. Zij verklankt een menschdom in roering, in gisting, in ondoordringbare duisternissen welke nog geen sprankje licht gescheiden heeft. Het zou vreemd zijn, fantastisch, bijna ongeloofelijk, als deze kunst representatief bleek voor een deel der Franschen, talrijk genoeg om het geestelijk klimaat van hun land te beïnvloeden.

[verschenen: 23 december 1936]