Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De witte dame

Parijs, 29 Aug. [1936]

Zij is weggezweefd als een schim in de maan-nevels, enkele dagen voor dat zij honderd jaar zou worden, en er was in Frankrijk geen geheimzinniger vrouw dan Juliette Adam. Wanneer men over haar sprak kwam er onwillekeurig een klank van plechtigheid in de stem, alsof men zich met ontzag en eerbied onderhield over een Druïdesse, een zieneres die in den nacht der winterevening met een gouden mes den misteltak ging plukken in den kruin der eiken. Wie over haar schreef poogde instinctmatig iets van het geritsel uit te drukken dat feeën maken als zij dansen rond den tooverboom. Tot aan de jongste generatie der journalisten had de vereering voor haar figuur zich bestendigd. Sinds bijna een halve eeuw leefde zij teruggetrokken in de oude en verwereldlijkte abdij van Gif waarheen de Jansenistische nonnen gevlucht waren toen zij onder Lodewijk XIV verjaagd werden uit Port-Royal. Maar ondanks de afzondering en de vergetelheid waarmee zij zich omfloerst had ging geen verjaardag voorbij zonder dat eenige pelgrims den weg namen naar het bemoste klooster in het romantische park, om met een interview van enkele woorden het aandenken te bewaren van haar die genoemd werd ‘la grande Française’ of ‘L'Aieule de la Patrie’.

Hoeveel fictie, hoeveel werkelijkheid, hoeveel verbeelding en legende lag er in de mythologische voorstelling welke de Franschen zich gevormd hadden van de venerabele en vermaarde, hoewel in 't buitenland haast onbekende overgrootmoeder? Was Juliette Adam metterdaad het fenomeen van aantrekkingskracht, de menschelijke magneet die de voortreffelijksten harer tijdgenooten onweerstaanbaar naar zich toehaalde, het psychische brandpunt waar een aantal gedachten werktuigelijk samenvloeiden om de intensiteit te bereiken waarmee zij konden opgloeien tot een vuur? Of was zij eerder het ideëele schepsel dat verschillende der eminentste mannen geboetseerd hadden naar het evenbeeld hunner droomen omdat zij 't noodig hadden of nuttig achtten als herkenningsteeken en belichaming hunner eigen wenschen? Inspireerde zij of was zij het effent eener gezamenlijke inspiratie? Ik heb dat nooit met voldoende duidelijkheid kunnen onderscheiden en de Franschen hebben hun ideaal nimmer vanuit dezen gezichtshoek willen onderzoeken. Zij geven de voorkeur aan het mysterie. Zij hebben deze Isis behangen met den kostbaarsten tooi en zullen haar voorloopig niet ontsluieren. Wat mij betreft, het heeft me steeds verbaasd dat van de vele boeken welke zij sedert 1858 schreef (romans, novellen, essais, mémories, reisverhalen) geen enkel nog gelezen wordt of leesbaar toeschijnt. Doch dat is geen bewijs. Men kan middelmatig zijn als auteur en zeer groot als karakter, - zoo goed als 't omgekeerde. En wat doet 't er eigenlijk toe? Welke ook haar ware natuur was, zij heeft een zeldzame en zonderlinge rol vervuld in de Fransche geschiedenis.

Biografie

Van zichzelf heette zij Juliette Lamber, haar vader was dorpsgeneesheer die haar opvoedde als vrijdenkster, en haar eerste stappen in het leven volgden een normale baan. Zij huwde een Parijsch advocaat onder wiens naam zij debuteerde als letterkundige. Toen haar man stierf, hertrouwde zij na een kort weduwschap met Edmond Adam, politicus, financier en stichter van het Comptoir National d'Escompte, een der groote Fransche banken, tijdens den oorlog van 1870 stond hij te Parijs aan 't hoofd der politie. Hij was twintig jaar ouder dan zijn echtgenoote aan wie hij een schitterend bestaan verschafte en die hij bij zijn overlijden benoemde tot universeel erfgename. Het testament werd betwist door de familie en moest gepubliceerd worden. Toen zij haar proces gewonnen had, beschikte zij over een reusachtig fortuin dat zij meer dan vijftig jaar ongerept beheerde temidden van allerlei financieele tribulaties.

De belangrijkste datum dezer tweede periode van haar leven is het jaar 1879. Zij heeft haar roeping ontdekt en richt een tijdschrift op dat zij den eenvoudigen naam gaf van Nouvelle Revue en gedurende zeventien jaar persoonlijk leidde. Haar beeltenis heeft den omslag gesierd en zij was zoowel mooi als machtig en gefortuneerd genoeg dat niemand aan dit ongewoon vertoon aanstoot nam. Beseffend dat niets blijvends verricht wordt dan wat gebaseerd is op geestelijke waarden, omringde zij zich met een staf medewerkers van den allereersten rang, een Guy de Maupassant, Pierre Loti, Paul Bourget, Jean Richepin, Paul Margueritte, Anatole France, Maurice Barrès, Léon Daudet, Rosny-Aîné, etc. die allen in 't vervolg een wereld-reputatie zouden verwerven.

Een centrum

Zoo werd zij het natuurlijk centrum der Fransche civilisatie en der Fransche renaissance na de nederlaag. Met een weergaloos inzicht en met een vrouwelijke diplomatie aan welke niemand in Frankrijk weerstand biedt, wist zij zich ieder te associeeren die haar aandacht verdiende. De generaals die beroemd zouden worden in 1914 frequenteerden omstreeks 1885 haar salons als jonge officieren. In deze salons, waar alle ontdekkingsreizigers bij hun terugkeer uit Afrika of Azië zich aanmeldden als bij hun natuurlijke gebiedster, zijn de grondslagen gelegd van Frankrijks koloniale imperium. Daar zijn eveneens de plannen uitgebroed der Fransch-Russische alliantie. Hoe duur dit bondgenootschap Frankrijk ook te staan kwam aan geld en bloed, en hoe dikwijls het ook betreurd is, niemand heeft het Juliette Adam verweten bij haar dood. Het was een politieke noodzakelijkheid, een conditio sine qua non voor de herovering der twee provincies, met welker annexatie Bismarck een ondoofbare vendetta had doen opborrelen tusschen hem en die gepredestineerde beschermster der Derde Republiek. Hij was de IJzeren Kanselier. Zij voerde voor haar vrienden geen andere titel dan ‘Maman’.

In haar tijdschrift had zij zich belast en vergenoegd met de rubriek Buitenlandsche Zaken. Wat ongeloofelijk schijnt voor ons die deze bladzijden nooit geciteerd zien en die van zulke occulte invloeden geen equivalent kennen onder onze tijdgenooten, wordt niettemin gestaafd door de getuigen van Juliette Adam's overredingsgaven en fascineerende vermogens. Haar maandelijksch bulletin woog op tegen alle krantenartikelen, het ontwrichtte de berekeningen der staatslieden, het was de eenige Fransche stem die daadwerkelijk gezag uitoefende, en Bismarck placht te zeggen: ‘Hoe raak ik deze vrouw kwijt?’ Een harer meesterzetten was het opkoopen eener onvoorzichtige briefwisseling van den Duitschen kanselier en haar door middel van Gortschakoff ter kennis te brengen van den Tsaar der Russen. In dezen particulieren vorm vervolgde zij haar arbeid nadat La Nouvelle Revue ophield te verschijnen. Kolonel Marchand, een der ‘kinderen’ van ‘Maman’, nationale held geworden te Fachoda, dicht bij de Ethiopische grens, waar hij de vlag moest strijken voor Kitchener, had onder Von Waldersee deelgenomen aan de expeditie tegen de Chineesche Boksers. Toen hij via Siberië terugkeerde naar Frankrijk hadden voorstanders eener Fransch-Duitsche toenadering een samenkomst beraamd tusschen den representant der Fransche patriotten en Wilhelm II. Zoodra Juliette Adam lucht kreeg van ‘het complot’ zond zij per specialen koerier een missive van zes pagina's aan Marchand, waarin zij hem bezwoer zich niet te laten beetnemen door de keizerlijke list. En Marchand, die een absoluut vertrouwen had in ‘Maman’ stapte onderweg niet uit. ‘Dat is een trek onder duizend’ zegt Daudet aan wien zij den brief toonde. Daudet overdrijft waarschijnlijk. Doch al was het slechts een trek onder honderd, hij zou volstaan om haar ten voeten uit te teekenen als personificatie der Revanche.

Femme fatale

Zij is een der weinigen op wie men de boutade kan toepassen van Pascal over Cleopatra's neus, die het aanschijn der aarde veranderd zou hebben als hij een beetje langer geweest was. Er is niet veel voor noodig om de sprokkels versnipperde energie samen te voegen tot een bundel waaruit vlammen zullen opschieten. Als Juliette Adam bij dezelfde dosis sprankelende geest een greintje minder schoonheid bezeten had, zou dan het lot van Frankrijk niet anders zijn uitgevallen? Zoo weinig positieve bescheiden men op 't oogenblik heeft over de resultaten van de werkzaamheid dezer Femme Fatale, men kan nochtans gerust antwoorden ja. Daarom, vermoed ik, deed zij niet haar intocht in het bevrijde Straatsburg, naast de militaire chefs, gelijk sommigen gewenscht hadden. Het zou te duidelijk geweest zijn welke grootsche en geduldige opzet een halve eeuw geïncarneerd was geweest in een liefelijke gestalte. Verschijningen als zij treden pas in 't volle licht wanneer de historicus uit stof en asch de oorzaak naspeurt, welke archieven verzwijgen.

[verschenen: 12 september 1936]