Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De nieuwe Muze

Parijs, 17 Juli [1936]

Op welken datum La Maison de la Culture is gesticht zou ik niet precies kunnen zeggen, doch sinds eenige maanden roert deze onderneming zich bijzonder. Zij levert het decor en de requisieten van de meeste gouvernementeele festiviteiten. In vorige optochten hadden wij één of twee portretten van zes vierkante meter oppervlakte welke werden voortgereden of voortgesjouwd als heiligenbeelden. Bij de jongste processies waren er minstens tien.

Robespierre, Marat, Rouget de l'Isle, Voltaire, Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Karl Marx, Maxime Gorki, Jaurés, Henri Barbusse en ik weet niet wie nog. De heele santekraam uit het jaar 1 van 1789 en het jaar 1 van 1917, meer dan levensgroot, en expressief als reclameborden. Zelfs Degeyter, de betreurenswaardige componist der Internationale, dit hopelooze, vreugdelooze gezang van overwonnenen. Want niemand vergisse zich: Degeyter's teemende, moeizaam samengeflanste melodietje, vol vervelende herhalingen, is een gezang van overwonnenen. Er zit geen schot in, en milliarden kelen zullen dat nimmer verhelpen. Vergelijk het slechts met Rule Brittannia, met God save the King, met het Wilhelmus en de Marseillaise (die samen eenige muzikale verwantschap bezitten), met Deutschland über Alles, zelfs met Spangled Banner en met Giovanezza. Zoodra psychische en nerveuze reacties controleerbaar worden, gelijk een volt en een ampère zal een apparaat deze meening bevestigen. Al kan zulke overtuiging bij gebrek aan instrumenten niets zijn dan een losse bewering (de schoonheid der Venus van Milo is eveneens een losse bewering) ze is een der zekerheden waarvoor ik mijn hand in 't vuur zou steken. De Internationale klinkt voorbestemd om te eindigen in een nederlaag, en niet vroeg of laat, maar vroeg tout court.

Kladderij

Het verheugde me ondertusschen matig op een Parijsch plein het portret van haar componist te aanschouwen in schutting-formaat. Die kladderij heeft slecht één goeden kant: ze geeft de schilders werk. Doch zoek er geen talent in, fantasie, of zelfs maar een zweempje van fut. Dat is te veel gevergd van deze portrettisten. Is 't ook te veel gevraagd? Volstrekt niet. Voor een kermis-deern beschilderde Toulouse-Lautrec de doeken van een tent, welke nu nog in hun verweerden toestand, na overal rondgezworven te hebben onder regen en zon, in alle onderdeelen fonkelen en weerlichten van zijn somber, demonisch genie. Men staat er bij stil als voor een monster; of als voor den engel met het vlammend zwaard. De Barbusse, de Gorki der Parijsche Kultuur-apostelen raakt me niet nader dan een profane oliebollen-kraam. Deze kunst is hoogstens geschikt voor moejiks, met hun ikons en isbas, met hun middeleeuwsche mentaliteit van vóór den beeldenstorm. Of voor negers, die zich in de binnenlanden van Afrika vergapen aan de hemelsche schepselen van een geïllustreerden prijscourant der Samaritaine. Maar voor de uitgeslapen, pientere Franschen? Happen ze werkelijk toe in het vulgaire lokaas dezer nieuwerwetsche afgoderij? Dat zou een ander blijk zijn van nationale degradatie. Alvorens het te gelooven wil ik afwachten hoe lang deze uit Rusland geïmporteerde mode duurt.

Onder meerdere vermakelijkheden had La Maison de la Culture in het Alhambra (doorgaans een music-hall) een reeks voorstellingen georganiseerd van Romain Rolland's ‘Quatorze juillet’, historisch fresco in drie tafereelen en evenveel bedrijven. Het was geen noviteit. Wijlen Gémier monteerde het stuk reeds in 1902. Hoewel deze opvoering in de annalen der tooneelliteratuur niet gemerkt staat als een overweldigend succes, maar veeleer als een honorabele sof, lieten de stichters van het Kultuur-Huis (wat een naam!) zich niet afschrikken door het uitzicht van een tweede fiasco. Alsof zij betalen uit een onuitputtelijke kas, hebben zij de zaak grootscheeps aangepakt. Zelfs grandioos. Een lange ris vrouwelijke en mannelijke eerste-rangssterren der Comédie Française verleende haar medewerking temidden eener ontelbare figuratie van burgers en burgeressen van allerlei stand, met en zonder kroost, waarbij evenmin gekeken was op een mannetje als men in 't veen kijkt op een turf. Voor de muzikale begeleiding had men de kunst ter hulp geroepen van niet minder dan zeven componisten: Jacques Ibert, Darius Milhaud, Arthur Honegger, Georges Auric, Albert Roussel, Charles Koechlin, Daniël Lazarus, van wie de meesten, zooals gij ziet, zich kunnen beroemen op een planetaire reputatie. Alles getuigde van rijkdom, overvloed en overdaad.

Boter aan de galg

Het spijt me waarlijk een resultaat te moeten boeken welks nietigheid mij blootstelt aan den schijn van partijdigheid. Maar al die weelde was boter aan de galg gesmeerd en waartoe dient het dit te verbloemen? Ten eerste is Rolland's ‘Quatorze Juillet’ wat hij noemt een ‘atmosferisch drama’. Hij teekent voornamelijk de stemming, het klimaat, de temperatuur waarin de dingen gebeurd zijn en niet de nauwkeurige manier waarop ze gebeurden. Op zichzelf genomen is dat geen bezwaar. Voor de wetenschappelijke waarheid gaan wij niet naar het theater doch naar de archieven. Maar juist de atmosfeer, het klimaat, de stemming van 14 Juli 1789 behoort tot de onderwerpen welke de geschiedvorschers der laatste dertig jaren met de strengste nauwgezetheid bestudeerd hebben, en al hun conclusies, zoowel in 't klein als in 't groot, druischen lijnrecht in tegen de wijze waarop Romain Rolland de feiten voorstelt. Ziedaar een hinderpaal van belang. In 1830, 1848, 1870 kon men zich nog verwarmen aan geromantiseerde verdichtsels, zelfs in 1900 kon men zich gewillig laten beetnemen door sprookjes en ficties. Doch niet meer in 1936. Wij weten te exact hoe alles zich heeft toegedragen, vóór, gedurende en na de bestorming der Bastille.

Deze hinderpaal zou misschien niet onoverkomelijk geweest zijn als Romain Rolland over de suggestieve vermogens, de insinueerende poëzie beschikt had van een Shakespeare, die het klimaat van een historisch stuk arrangeerde naar zijn goddelijk believen. Maar deze hypnotische macht, deze mediamieke stroom ontbreekt volkomen aan de natuur van Romain Rolland, gelijk ze zich exterioriseerde in ‘Quatorze Juillet’. Hetgeen uit het gegons, het rumoer, het geschreeuw, het kabaal der deinende volksmenigten bovendrijft is een min of meer gelukte tirade, een rhetorische declamatie, welke men verwerpt of applaudisseert, ieder naar gelang zijner politieke nuance. Doch het is nimmer een accent waar men, om het familiaar uit te drukken, ‘niet van terug heeft’, nimmer is het een intonatie waarbij onder de betoovering van het woord de bedenkingen zwijgen. Wat die tiraden betreft, hier hebt gij er een, welke ontvangen werd met donderend applaus: ‘De wanorde is reeds een begin van rechtvaardigheid.’ Ik beken ronduit zoowel mijn onwil als mijn onmacht om met zulke motto's in te stemmen. Een andere, eveneens toegejuicht met een oorverdoovend lawaai: ‘Lodewijk verliest zijn kroon, een andere koning bestijgt den troon: het canaille!’ Tot mijn stomme verbazing ging deze zin uit den mond van een reactionnair bij 't revolutionnaire publiek (waaronder verschillende ministers) erin als gesneden koek. Ik rekende op meer consequentie in de reflexen der gasten van het Kultuur-Huis.

De muziek

De uitgestrektheden welke Romain Rolland leeg laat, worden door zijn zeven musici niet gevuld. Zoo vermetel het lijkt om een dergelijk aantal meesters en bloc te veroordeelen, ik moet deze verantwoordelijkheid aanvaarden.

Om te bewijzen dat men even goed een team componisten kan verzamelen als een team voetballers, of om het gouvernement 't hof te maken, is een geheele school toegevlogen op een tekst welke nauwelijks twee uren duurt en op een taak waarvoor één notenschrijver ruim volstaan kon. Met het gevolg dat zij velen zijn doch niet veel. Ik hoop van harte dat hun ijver en hun loyauteit beloond zullen worden, maar zonder vrees voor démenti durf ik voorspellen dat er van hun partituren geen maat zal overblijven. Zij vertegenwoordigen een summum van onbeduidendheid welke bij den slotdans (beschenen door de stralen van den dageraad) een climax bereikt in de tierlantijnen van Daniël Lazarus. Hij zakt af tot het peil van een bier-avondje, waar klanken noodig waren van de Eroïca en de Negende Symphonie.

Sinds Romain Rolland de gebombardeerde kathedraal van Reims op één lijn stelde met ‘de stad van Kant, bedreigd door de Kozakken’ (alsof deze ongelijksoortige waarden vergelijkbaar waren) vertoeft hij in Zwitserland. De auteur achtte het uur nog niet geslagen om te repatrieeren. Hij woonde de voorstelling bij aan de radio. Na de uitvoering (door het orchest besloten met de Marseillaise, door de zaal echter - zonder orchest! - met de Internationale) adresseerde hij een telegram aan zijn vertolkers dat dezelfde trotsche satisfactie uitsprak als de boodschap die Wagner tot zijn landgenooten richtte na de première der Meistersinger: ‘En nu, mijne heeren, hebt gij een kunst.’ Deze twee geesten worden inderdaad door niets gescheiden dan door een kloof. De een taxeerde zich juist. De ander vervalt in overschatting. Wagner had gelijk. Romain Rolland beeldt zich wat in en tot zijn verontschuldiging kan men slechts aanvoeren dat hij 't niet expres doet.

[verschenen: 3 augustus 1936]