Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De stem van Verdun

Parijs, 13 Juli [1936]

Niet het vaagste voorgevoel had mij gewaarschuwd, toen ik in de stilte van den avond de knop der radio omdraaide, dat ik te midden van een drama zou vallen gelijk er slechts verzonnen kan worden in het brein der heldendichters.

Zooals iedereen, las ik reeds in Januari, dat een schare oud-combattanten der naties, die deelnamen aan den oorlog, zich in Juli zouden verzamelen te Verdun, om op het grootste kerkhof der aarde en tegenover het grootste knekelhuis van alle tijden aan de dooden de gelofte te doen dat de levenden de bede zouden vervullen waarmee hun makkers gesneuveld waren. In een Parijs, getooid met driekleuren, dat ondanks den regen blijder scheen dan gewoonlijk, had ik den Minister van Pensioenen onder den triomfboog de fakkel zien ontsteken aan de blauwe vlam welke opfladdert uit het graf van den Onbekenden Soldaat. Als een dwaallichtje in den nacht vertrok de toorts naar het Oosten, naar Reims, naar Bar-le-Duc, om op te stijgen langs La Voie Sacrée, de voor immer Gewijde Weg, naar het onmetelijke Golgotha van Douaumont. dat wijder is dan de horizon. Doch hoewel men deze namen niet kan schrijven, spreken of bepeinzen zonder een koude siddering van rouw, dacht ik gelijk de massa der toeschouwers: A quoi bon! Een ceremonie of minder... Een plechtigheid, die afstompte tot formaliteit... Een symbool, welks zin verbleekte en verduisterde als een oude mythe... Gelooft nog iemand aan de kracht der formule, waarmee hij voorwendt de zichtbare en onzichtbare wereld te bezweren, te vermurwen? En zooals men in een verloren oogenblik, onverschillig welke golflengte neemt (om te weten wat er ‘in dien hoek’ gebeurt) schakelde ik den stroom in op de antenne van Radio-Paris, die mij zou verbinden met Verdun.

Overweldigend

Het wonder geschiedde onmiddellijk. Met de eerste vlagen van geluid kwam het de kamer binnen op accenten, welke de hoogste poëeten niet evenaren. Ik had geen tijd meer om te vragen of 't echt was. Het overstelpte me als het geluid van een heftigen storm. Het vervoerde mij in de regionen zonder dimensies, waar de zeven hemelen gelegen zijn der ontroering. Voor één keer was de spreker een leidsman, aan wien men zich grif kon toevertrouwen, als aan een kunstenaar, die in de moeilijkste rollen den onfeilbaar juisten klank vindt, niet te veel en niet te weinig. Hij had de gave der oprechtheid tegenover de veertien duizend witte kruisen van den dooden-akker, die zich uitstrekt als voorhof van den tempel-mausoleum, dat de vermorzelde overblijfselen bevat van vijf honderd duizend gevallenen, vermalen door de kanonnen. Hij was anoniem, gelijk allen, die medewerkten aan dezen pelgrimstocht naar het rijk der schimmen. Maar men voelde, dat hij hun makker geweest was, op het stroo, in het slijk, onder het vuur en gas der hellingen van Froide-Terre en Fleury, dat hij de gruwelijke dagen, weken, maanden van 1916 en '17 had doorworsteld op de grenzen van hier en hiernamaals, in een eindelooze zieltoging.

Gelijk de recitant van een mysteriespel kon zijn stem verglijden in muziek, toen hij verhaald had, hoe de flambouw, gedragen door een blinde en geleid door twee verminkten, de treden opsteeg van den ontzaglijken sarcophaag. Geen geritsel stoort de rust van den peilloozen nacht en de zwijgende menigten van veteranen, bewegingloos als schildwachten. Zij zijn honderd duizend overlevenden. Een kalm grafgezang van Gabriel Fauré vertolkt het nooit gestilde leed, dat niemand sedert twintig jaren kan noemen en dat ieder ondergaat. Men kent de melodieën niet, die klinken als uit een andere, verre sfeer. Ook een koor uit Saint-Christophe van Vincent d'Indy, vredig en egaal, schijnt neer te zijgen uit den mateloozen koepel der sterren. Uit den toren, massief als een zerk en van vier zijden geteekend met het Kruis, dreunt de langzame roep der klok. Het gelui vervloeit onmerkbaar in den Treurmarsch der Götterdammerung, de verpletterendste en verheffendste van alle kreten, welke de mensch geslaakt heeft. Zal ik deze muziek, die tegelijk wondt en heelt, nog ooit kunnen hooren, zonder dat mijn gedachten wegzwerven naar de doodenstad van Douaumont? Voor de eerste maal leek zij haar volle macht te ontplooien in een kader, dat bij haar psychisch volumen past: met haar breed-welvend geklaag, haar rukken, haar titanische schokken, aanwaaiend van het grootste slagveld der geschiedenis.

‘Aux Morts’

Wederom davert de klok, luider en harder, de eenig mogelijke echo op die uitbarsting van smart. Maar wij zijn de gestorvenen niet dicht genoeg genaderd en als het gebeier wegzinkt in de afgronden van den zwarten nacht, dalen wij nog een verdieping lager af in het gebied der geesten. Trompetten dolen langs de tomben. Uit de vier windstreken schalt gedempt en doordringend het signaal ‘Aux Morts’. De tonen huiveren, alsof de graven zich zullen openen.

Zijn wij bereid? Werd 't hart genoeg vermorzeld om het te confronteeren met de dooden, om oog in oog te spreken met de legioenen, die zich offerden? Daar gromt een kanon, en nog een kanon somber weerkaatsend over de heuvels. Is dat het antwoord? Neen. Van alle kanten schetteren klaroenen. Zij blazen ‘Staak het vuur’. Plotseling klatert en klettert een sprakeloos gedruisch, alsof het gansche kerkhof in opstand geraakt. In het duister heeft het leger der overlevenden zich tastend verspreid. Ieder betrekt zijn wacht tegenover een der veertien duizend kruisen, die bleek opschemeren in het donker. Opnieuw vervaagt elk geluid in een ongehoorde stilte, waarbij men zou wanen van de bewoonde wereld te zijn afgesneden. Uit deze fantastische leegte verrijst de stem van een invalide. Zij klinkt warm, sonoor, vibreerend, natuurlijk en bekend als de stem van een buurman, doch een ondefinieerbare bijtoon heeft haar gemoduleerd naar de wijding van een orakel. Hij is de koor-leider der vijfhonderd duizend, die hier vergruizeld werden, de koor-leider der smeekelingen van de naties welke het berouwend aandenken verzamelde op den calvarieberg van Verdun. Speelde ooit een acteur met zooveel eenvoud in waarheid een verhevener rol? Is ooit een tekst gereciteerd onder aangrijpender omstandigheden en op een tragischer plek? De woorden zijn waardig om gebeiteld in graniet de vergetelheid te trotseeren, in alle vertalingen:

‘Omdat zij, die hier en elders rusten, slechts in den vrede der dooden getreden zijn om den vrede te stichten der levenden, en omdat het ons onheilig zou zijn voortaan te gedoogen hetgeen de dooden verfoeid hebben, - zweren wij den vrede te bezwaren en te willen, welken wij danken, aan hun offer.’

Een orkaan van schorre kelen, toegeknepen door de ontroering, loeit af en aan: ‘Je le jure.’

De eed

De eed wordt herhaald en gezworen in verschillende talen. Ik tel vijf volken, naar de volgorde van hun verschijnen voor de microfoon: de Duitschers, de Italianen, de Engelschen, de Denen, de Amerikanen. Waar waren de overigen. Verdwaalden zij in een landschap, dat de bommen tot woestijn maakten voor immer? De afwezigen brachten de eenige nuance van teleurstelling in een ritueel, dat zich totdusverre had afgewikkeld met een bijna ondenkbare perfectie. Doch om zuiver menschelijk te blijven, spontaan, en niet de impressie achter te laten van een ingestudeerde vertooning, was het per slot beter dat er iets ontbrak. Het zou te mooi en te overweldigend geweest zijn, wanneer de gansche aarde in denzelfden nacht getuigd had voor de menschen van goeden wille. De tekortkomingen van het einde versterkten het vertrouwen in de oprechtheid van het geheel.

Hoeveel Franschen, hoeveel Europeanen luisterden dien avond naar de stemmen van Verdun en Douaumont? Zij hebben in heldere en schorre tongvallen van weduwen, weezen, moeders, kinderen en oudstrijders hooren opschreeuwen naar het uitspansel: ‘Pour la Paix du Monde’ of ‘Nie wieder Krieg’. Ondanks de angst, welke zij uitdrukten en mengden met een wankelende hoop, is het mogelijk, dat men ze vergeet. Maar is het mogelijk de lugubere hymne te vergeten, die inzette, toen voor het laatst alle menschelijk gerucht verstomde rondom de bewaakte graven? Het was een elegie, uitgevoerd door het radio-electrisch apparaat, dat men in Frankrijk naar den naam van zijn uitvinder een Martenot noemt. De voornaamste karakteristiek dezer zingende electriciteit is een gedesincarneerde, immaterieele, etherische, onwezenlijke toon, die van de zachtheid van een zefier kan aanzwellen tot het geweld van een cycloon, doch altijd onstoffelijk blijft en buiten-aardsch. Begeleid door een klavier dat gehamerd werd als een carillon van doodsklokken scheen het instrument van Verdun een onbeschrijfelijke klacht te verklanken uit het onzienbare, een klacht, die kermend, zuchtend, schreiend, jammerend en verscheurend door merg en been sneed, de klacht der millioenen, die vreezen in den vrede der dooden getreden te zijn zonder door hun offer de ellenden der menschheid verlicht te hebben. Het was de stem der gesneuvelden, en met een citaat uit Mozart's Zauberflöte kon men zeggen ‘Nie hab' ich so etwas gehört noch gesehn.’ In die minuut kon men ook gelooven, dat de offers niet vergeefsch waren.

[verschenen: 25 juli 1936]