Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Een revanche

Parijs, 12 Juni [1936]

Er was in de laatste jaren der vorige en in de eerste der tegenwoordige eeuw te Aix-en-Provence een oud mannetje dat schilderde. Zijn uiterlijk deed denken aan een gepensionneerd majoor. Hij was opvliegend, eenzelvig, wantrouwend, hangerig, maniak, misanthroop, buitengewoon gesteld op zijn onafhankelijkheid, overdreven achterdochtig en daarenboven lid van het kerkbestuur. Hij ging door voor een nar en een machtelooze, maar genoot in zijn genre een zekere reputatie, en in 1883 kreeg hij twee andere ‘origineelen’ op bezoek, Gauguin en Vincent van Gogh, die zich gevestigd hadden te Arles en afkwamen op de faam van den excentrieken zonderling.

Schoolkameraad van Zola

Voor een belangrijk deel dankte hij die averechtsche beroemdheid aan Zola wiens schoolkameraad hij geweest was op het lyceum. Later correspondeerden zij samen en ze zagen elkaar terug in Parijs. Zij waren dikke vrienden tot Zola den slechten inval had om hem als hoofdfiguur te kiezen voor L'Oeuvre en hem te teekenen in dezen roman als een mislukt genie. De held van Zola maakte zich van kant toen hij merkte dat hij ‘zijn meesterwerk’ nimmer zou kunnen verwezenlijken. Het model dat den schrijver zijn onderwerp inspireerde had zich eenvoudig teruggetrokken in de afzondering, in de eenzaamheid, ver van de wereld, nog verder van den roem, als een kluizenaar, als een boeteling, als een asceet. Dat stond gelijk met zich voor den kop schieten, met in de Seine springen. In den kring van Zola's vrienden en kennissen werd hij legendair. Zij wisten wie hij was, de held van L'Oeuvre. Hij heette Paul Cézanne. Eén keer per jaar gaf hij teeken van leven, als een schim die nog rondspookt op de plek waar een te felle wensch of een te dierbare herinnering hem bindt. Wanneer de tijd kwam der exposities zond hij een colli zijner laatste doeken aan het adres der jury. Zij werden regelmatig geweigerd. Men kende geen schilder die zoo dikwijls en zoo unaniem geweigerd was als Cézanne. Ook in dit opzicht had hij zijn weerga niet. Tot zijn dood bleef hij ‘Hors Concours’.

Steeds kostelijker anecdotes

Hoe meer het oude mannetje verrimpelde en vergrijsde, hoe kostelijker anecdotes men debiteerde op zijn rekening. In schetsen, welke schenen te bestaan uit louter vormlooze vegen, kon hij een kwartier, een uur piekeren op één penseelstreek. De appelen en citroenen zijner stillevens rotten onder het werk, de uien schoten uit. De bloemen verlepten in de vazen en ten einde raad nam hij kunstbloemen voor zijn studies. Na honderd-vijftien poses wierp hij ontevreden en moedeloos een portret in den hoek met de woorden: ‘Jammer, het witte hemd beviel me wel.’ Tientallen landschappen liet hij steken in een stadium dat volgens den auteur onvoltooid en niet meer voltooibaar was.

Maar hoe minder hij slaagde hoe halsstarriger hij zich inspande. Toen zijn moeder stierf, van wie hij hield met hart en ziel, volgde hij haar begrafenis niet tot het kerkhof omdat hij geen paar uren voor zijn werk wilde missen.

Verwoed fanatisme

Rainer Maria Rilke citeerde later dit verwoede fanatisme als een zijner sublieme karaktertrekken. Met zulke obstinate passie zwoegde hij en men kan zelfs zeggen dat hij eraan overleed. Om geen paar uren te verliezen bleef hij op een dag doorwerken onder een onweer en een gutsenden regen. Hij liep een pleuris op, ging te bed en gaf twee dagen daarna den geest zonder ooit op een officieele tentoonstelling te zijn toegelaten. Bij het afscheid had hij even weinig bewonderaars als bij het debuut. Gelukkig kon hij zich deze weelde veroorloven, want van zijn vader, eerst hoedenmaker, vervolgens bankier, erfde hij een fortuintje. Wat had Cézanne moeten beginnen zonder dat reisgeld? Toen Octave Mirbeau, een zijner zeldzame vroege vereerders, en zelf een beetje extravagant, maar invloedrijk, voor Cézanne aan den Minister van Schoone Kunsten het Legioen van Eer vroeg, antwoordde zijne excellentie verontwaardigd: ‘Als ik een lintje te veel had decoreerde ik liever den satyr van het Bois de Boulogne.’ Er zwierven toen reeds satyrs in dien Parijschen lusthof.

Is dat pas dertig, veertig jaar geleden? Men kan 't zich nauwelijks voorstellen. Vandaag kosten de appeltjes van Cézanne minstens duizend gulden per stuk. Hij werd een fenomeen. Zijn doeken hangen in de voornaamste musea: te Londen, Berlijn, New-York, München, Hamburg, Oslo, Praag, Moskou, en zelfs in 't Louvre. Met een hoop moeite en kosten heeft men ze getransporteerd uit de meest afgelegen oorden der aarde om ze voor den duur van één seizoen te verzamelen in het land van hun oorsprong.

Défilé voor den miskende

Te Parijs, waar autoriteiten, schilders, critici, kunstkenners en een ontelbaar publiek een jaar terug defileerden langs de Italianen der Renaissance, en vorigen herfst langs de Vlaamsche Primitieven, daar defileeren zij nu voor Cézanne, de outlaw, voor Cézanne aan wien men eigenlijk nooit echt en oprecht heeft kunnen wennen, voor Cézanne, ontboeid uit den tooverban zijner quarantaine, gerehabiliteerd, bewierookt en geaureoleerd met het gansche stralen-spectrum der glorie. ‘Tout arrivé’ zegt de Franschman onvertaalbaar. Ook de eerste expositie van een meester die geboren werd in 1839 en stierf in 1906. Voor de opening zijner tentoonstelling had ‘Schoone Kunsten’ zelfs de leerlingen uitgenoodigd der scholen.

Ik gewaag van dezen triomf zonder persoonlijk ermee te kunnen instemmen. Het zal mij nooit lukken om op tien meter afstand een expressie te waardeeren welke naar mate men dichter nadert een verwarde puzzle wordt van tinten. Ik ben een verstokt voorstander van het tegenovergestelde procédé. Het spiegeltje op De Bankiers van Quinten Metsys, een spiegeltje van nauwelijks drie centimeter doorsnede waarin de schilder een heelal samenvat, ontsluit mij den zevenden hemel. Maar of het impressionisme analytisch is, zooals bij Seurat, Pisarro en Monet, of synthetisch, gelijk bij Cézanne en zijn school (want hij stichtte onvrijwillig een school van kegels, cylinders en bollen) ik kan slechts mijn onvermogen bekennen om sympathisch te vibreeren met emoties en sensaties welke zooveel anderen klaarblijkelijk verrukken. Over smaken en kleuren echter valt volgens het spreekwoord niet te twisten. En het is verwonderlijk genoeg een verlangen tot uiting vervuld te zien, een streven bereikt, een taaie wil ten volle gerealiseerd, een ideaal erkend, om Cézanne te eerbiedigen, zoo niet als een der grootsten, dan toch als een der machtigsten.

[verschenen: 22 juni 1936]