Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Figuren

Parijs, 27 Juli [1935]

Het is nauwelijks drie weken geleden dat André Citroen stierf en reeds klinkt zijn naam ontdaan van allen menschelijken inhoud. Er bestaat een automobiel-merk ‘Citroën’ zooals er een bitter Dubonnet bestaat en een schoensmeer Eclips. Wat in December een gebeurtenis geweest zou zijn om er tot zat-wordens toe over na te vertellen, werd afgehandeld met een korte biografie, droger dan een notitie van den burgerlijken stand. Geen zweem van sympathie, van sentiment. Toch overleed deze industrieel, die een deeltje van Frankrijk had overgeplant tot de ontoegankelijkste uiteinden der aarde, aan een der merkwaardigste ziekten welke men zich denken kan: hij was samengegroeid met zijn fabrieken als een boom met den grond. Zijn failliet, afdanking en terzijdeschuiving hadden hem in den letterlijksten zin ontworteld. Toen hij uit zijn bodem werd losgerukt, verviel zijn geheele organisme tot anarchie en het duurde geen zes maanden of hij stierf zijn natuurlijken dood. Zonderlinge transmutatie van een mensch in een onderdeel van zijn bedrijf. De curatoren verleenden hem een wachtgeld van één millioen per jaar, doch waar zijn schat was, waren niet alleen zijn hart, maar ook zijn ziel en de contactneming van zijn levensdraad. De machines draaiden voort met kapitaal van Michelin, van de Banque Lazard, maar Citroën stond stil en ternauwernood verdwenen, beteekende hij niet meer dan het stofje dat in een donkere kamer zweeft op een streep zonlicht. Zal er ooit een romanschrijver verschijnen die zulk een drama aanschouwelijk genoeg maakt om ons te vermurwen met Citroën, zooals wij vermurwd worden met Oedipus of King Lear? Waarom niet? Zijn heengaan is een meesterwerk gelijkwaardig.

Dreyfus

Er verstreken geen tien dagen na de begrafenis van ex-kapitein Alfred Dreyfus en ook deze naam, een der ruchtbaarste onzer eeuw, is uitgeklonken zonder de ooren zijner landgenooten te beroeren. De Times, de Journal de Genève, en vermoedelijk de meeste kranten der twee halfronden hebben artikelen gewijd aan den banneling van het Duivelseiland. De Fransche pers vermeldde zijn overlijden met een bericht van drie regels. Er zijn nog steeds Dreyfusards en Anti-Dreyfusards, doch hun belangstelling beperkte zich tot het opstoven van oude anecdoten. Men kan gerust zeggen dat geen enkel gemoed een oogwenk natrilde bij de herinnering aan het soort van godsdienst-oorlog welke de Fransche natie heeft geteisterd van 1894 tot 1903. Van al die bezetenheid en van de verwoestingen welke zij aanrichtte in het leger, in den contra-spionnagedienst, in den generalen staf, is niets over, geen spijt, geen wrok en zelfs geen heugenis. Drie jaar geleden veroorzaakte een tooneelstuk, vertaald uit het Duitsch, nog straatgevechten. Op Zondagmorgen 14 Juli werd Dreyfus begraven in de strikste intimiteit, zonder dat iemand behalve de naaste bloedverwanten wist waar, wanneer en hoe. Zijn bescheiden uitvaart trof samen met een parade van het Parijsche garnizoen door de Avenue Foch, langs den Triomfboog, door de Champs-Elysées; met een défilé van zes honderd vliegtuigen boven de hoofdstad; met een demonstratie van Frankrijk's militaire kracht, die niet door de Affaire, niet door den oorlog, niet door de complotten der ontwapeningsconferentie kon worden ontpantserd en ontzenuwd. Als er werkelijk een mogendheid is die het Dreyfus-incident en de Fransche passie voor recht benuttigd heeft om Frankrijk in zijn vitale functies te verzwakken dan moet de coïncidentie van den uiterst discreten lijkstoet met dat kennelijk teeken van ongebroken, jonge energie, rijkelijk stof tot overweging verschaft hebben aan den vertegenwoordiger dezer vreemde mogendheid die de apotheose van leger en vloot in de diplomatieke tribune wellicht bijwoonde.

De erfvijand

Men denkt bij het rumineeren van zulke veronderstellingen gewoonlijk en bijna spontaan aan Duitschland, den erfvijand. Sommige historici echter beweren stokstijf dat de eerste stoot tot de Dreyfus-campagne gegeven is door Engeland waar het Fransche opdringen naar de Nijl-bronnen kwaad bloed gezet had. Degenen die de verantwoordelijkheid dragen van Frankrijk's vrijheden weten ongetwijfeld waaraan zij zich te houden hebben op een gebied dat op 't oogenblik actueeler is dan ooit. Nooit immers, en terecht niet, zal de Franschman begrijpen waarom de tallooze ongerechtigheden welke de geloofsgenooten van Dreyfus sinds 1933 verduren en verduwen onder de vlag der swastika, niet in Engeland en niet op de rest der wereld het honderdste part van verontwaardiging gewekt hebben die één enkele fout, één enkele vergissing van den Franschen Generalen Staf vermocht te ontketenen tegen Frankrijk. Uit deze extravagante wanverhouding kan men het percentage kunstmatige machinatie afleiden dat vanaf haar aanvang de Zaak vertroebeld heeft. Per slot echter was het niet de schuld van Dreyfus dat zijn proces ontaardde in een reusachtige antimilitairistische en anti-patriottische agitatie. ‘Wanneer Dreyfus onschuldig is, benoem hem dan tot Maarschalk doch fusilleer op staanden voet zijn voornaamste aanhangers’ heeft Maurras gezegd en als een gramofoon herhaald. Het heele gedrag van Dreyfus, tijdens de Affaire en daarna, toont dat deze zienswijze op weinig na strookte met de zijne. Hij was de minst opgewondene der Dreyfusards. Met onberispelijken tact is hij een grijsaard geworden van 76 jaar. Na gedegradeerd te zijn was hij gerehabiliteerd, opnieuw gedecoreerd, gepromoveerd tot commandant en luitenant-colonel. Hij had Frankrijk niets te verwijten, want men had vergoed wat te vergoeden viel. Hij was ook de eerste die haakte naar vergetelheid. Nimmer bezocht hij de tooneelvertooningen waarin hij optrad als held. Hij heeft nooit zijn meening geuit, doch het verheugde hem waarschijnlijk slechts matig dat zijn ijverigste verdedigers vandaag de kaders vormen van het Front Populaire en dat het infame goud dezer anti-patriottische actie weder uit dezelfde bronnen vloeit. Met stille trom uitgeleid te worden, terwijl in een ander kwartier der Stad de klaroenen schalden van La France éternelle is een gedachte, verkwikkend genoeg om een stervensuur te verhelderen. Men mag ze hem gerust toedichten want zij was zijn laatste wil. Tot in dien laatsten wil toonde hij zich een officier voor wiens stoffelijk overblijfsel elk Franschman de wapenen mocht presenteeren.

Madame Hanau

Geen halve week ging voorbij sinds Marthe Hanau onder de schimmen vertoeft en ook deze derde onzer doorluchtige tijdgenooten verzonk in een zwijgen waar niets aan haar herinnert dan de letters van een steen. Zij ontsnapte uit de gevangenis met behulp van een slaapmiddel en zonder hard te zijn voor een schaduw kan men verzekeren dat haar zelfmoord iedereen heeft opgelucht. Behalve haar schuldeischers. Maar ook dezen bleven haar niet trouw tot over de scheidslijn. Zoolang haar lampje gloeide hadden zij zich aan haar vastgeklampt omdat elke levensglimp van ‘La Présidente’ zooals zij haar betitelden, hoop gaf om hun geld met interest terug te zien. Zij hadden haar beklaagd als een slachtoffer, vereerd als een talisman, vertroeteld. Doch toen de Presidente deserteerde uit wanhoop, wijl alle kansen verkeken waren, bezat niemand voldoende geloof en volharding om haar te verheffen tot martelares. Geen tien personen volgden haar lijkbaar. Van de rozen welke in 't graf geworpen werden, had men geen boeket kunnen maken. Marthe Hanau, die portretten met eigenhandige opdrachten ontving van Poincaré, van Loucheur, van Briand, van Kellogg en van een menigte andere staatslieden, werd begraven als een onbehuisde, een havelooze, een zwerfster zonder kind of kraai!

Zooveel eer en zooveel oneer kenmerken een persoonlijkheid die niet geboren wordt in serie. Machtige financiers, magistraten, kopstukken der politiek en der politie hebben haar geducht, ontzien, geflikflooid, en zóó hoog te klimmen in de stratosfeer, boven goed en kwaad, is waarlijk geen kleinigheid voor een arme, zwakke vrouw die bij het opstijgen over geen betere vleugels beschikt dan vlerken en die zich vanaf den beganen grond moest behelpen met schelmsche, strafbare trucs. Veroordeeld wegens vervalsching van voedingsmiddelen arriveerde zij plotseling in de opperste regionen als directrice der Gazette des Nations. Niemand vroeg hoe. Zij verscheen, schitterde en boeide als een pas ontdekte komeet. Als een koningin regeerde zij over een volk van loopjongens, makelaars en agenten. Met een handige woordspeling en een dubbelzinnigheid waarin zij uitmuntte (Gazette des Nations: Société des Nations), had de kleine, onbekende brunette, eerst poezelig, later massief, autoritair en exuberant, haar fortuin gekoppeld aan den Volkenbond, en aan het Pacifisme. Niets was toenmaals rendabeler dan hersenschimmen en windeieren. Zij beroemde zich erop achter alle schermen te kijken. Aan haar klanten verkocht zij beurstips, per brief of telegrafisch, naar belang den prijs, welke zij esoterisch en charlatanesk Le Secret des Dieux heette. Chiappe en Tardieu ontknoopten dezen roman in een krach met een passief van honderd millioen. Zij vergaf het hun nimmer, achtervolgde hen met een haat waaraan Chiappe en Tardieu menigen tegenspoed danken, en begon haar rol van vermoorde onschuld. Overal had zij trawanten. In hechtenis hongerstaakte zij 27 dagen en ontglipte den 28sten blootvoets aan twee inspecteurs die haar dag en nacht bewaakten. Zij liet confidentieele documenten stelen uit de bureaux van ministers en rechters van instructie. In haar kerker richtte zij een nieuw blad op en had de brutaliteit om het ‘Forces’ te noemen, dat volgens de dictionnaire niet enkel ‘krachten’ beduidt maar ook ‘Groote schaar waarmee men schapen scheert’. Zij hield den ongelijken strijd zeven jaren vol, in 't nauw gedreven of vroolijk ronddartelend naarmate het Fransche gouvernement zwenkte naar rechts of naar links. Want ook Marthe Hanau, helaas, was linksch, republikeinsch, democratisch, anti-fascistisch, en de heele rataplan. Rust er een doem op deze etiquetten? In 1934 kreeg zij een automobiel-ongeluk dat haar verminkte en ondermijnde. In Juni liet een harer schuldeischers, recalcitrant geworden, beslag leggen op haar groote schapenscheer. Toen gaf ze 't op. Zij werkte niet meer van den dageraad tot den avond op het ziekbed harer gevangenis, las Montaigne, Marcus Aurelius en Epictetus, onderstreepte met rood potlood hun uitspraken over den zelfmoord en vergif in dat iemand voor haar had binnengesmokkeld.

Is het meer dan toeval dat deze drie zeldzame figuren, Citroën, Dreyfus, Hanau, stammen uit het uitverkoren volk? Wij associeerden ze niet expres bij het rad van avontuur. Maar tezamen beschreden zij de onderwereld, tezamen dronken zij aan de rivier der vergetelheid. En met hen verdwijnt in nevels een tijd. Men merkt dat hieraan: Alle drie namen een geweldige plaats in en geen van drieën laat een leegte achter.

[verschenen: 14 augustus 1935]