Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Tooneel van Vandaag

Parijs, 20 Maart 1931

Léopold Marchand is een der talentvolste tooneelschrijvers van de jonge generatie, welke startte zoodra de kanonnen zwegen. Hij begon zijn loopbaan als medewerker van Colette die haar vrouwelijk flair voor welige naturen altijd vereenigde met een goede keus. Toen hij een leistok missen kon behaalde hij aanstonds ernstige en duurzame successen met ‘Wij zijn geen kinderen meer’ en ‘Durand, bijoutier’, dat doordrong tot Holland. Op 't oogenblik triomfeert hij met twee zeer verschillende stukken tegelijk. Het eene, ‘La Belle Amour’ in het Théâtre Daunou, is paradoxaal en gepeperd. Het andere ‘Balthazar’ in het Théâtre de l'Apollo, is een gemakkelijke, doch brillante en overstelpende klucht. Beiden zijn uitstekend. Of Marchand een groot auteur is mag het nageslacht uitmaken. Maar zeker is hij geen klein auteur.

De Franschen bezitten de bijzondere en loffelijke eigenschap om wrange onderwerpen aantrekkelijk voor te stellen. Het gebeurt dat zij een heelen avond hekelen en moraliseeren, niet zonder dat men 't merkt, doch zonder te ergeren, te vervelen, of zwartgallig te stemmen. Ik beschouw dat als een onschatbare gave. Wij, die alles doen om de schoolbanken te veraangenamen voor de kinderen en de meergevorderde jeugd, wij hebben sinds weldra vijftig jaar alles gedaan om het theater, dat de school is der mondige menschheid, te vergrauwen en te versomberen. Terwijl men de vernuftigste pogingen aanwendt om de drankjes van den dokter, die in mijn prille jaren nog smaakten als gal en welker geur men met walging opsnoof, te bereiden als lekkere, prettige likeuren, richtte men de apotheek van den geest in als de winkels der ouderwetsche pillendraaiers, waar opgezette monsters aan de zoldering hingen en terugstootende beesten dreven in den alcohol. Waartoe dient deze vreemde tegenstrijdigheid? Worden wij wijzer door ervaringen welke men opdischt met een grijns en slikt met tegenzin? Neen. Eer een beetje ongenietbaarder. En wie verklaart die wonderlijke contradictie onzer eeuw: Aan den eenen kant, op materieel gebied, een alzijdige drang naar het behagelijke, het streelende, het lichte, het zachte, het welgevallige; aan den anderen kant, in de spiritueele sfeer, de sadistische neiging om ons het genoeglijke leven, dat wij zouden kunnen leiden te midden onzer duizend gerieflijkheden, zooveel mogelijk te verzuren. Want het is een feit: Zoo Parijs er niet was, dat slechts voor een gering deel door de kwaal werd aangetast, zouden wij 's avonds te acht uur wanneer de schouwburgen opengaan, alle optimisme moeten laten varen. Dat is een der onvervangbare verdiensten van de Ville-Lumière en wie verstandig is, moet hopen dat zij nimmer onder de hypochondrie der rest van Europa bezwijkt.

‘La Belle Amour’

In ‘La Belle Amour’ wilde Léopold Marchand demonstreeren dat wij mannen, grove, lompe wezens zijn tegenover haar, die eenmaal gevormd werd uit de overtollige rib van Adam. Alleen de vermelding reeds van het thema boezemt argwaan in en men huivert bij de gedachte hoe een Rus, een Duitscher, of zelfs een Franschman als Lenormand, het onderwerp zouden aanpakken. Bij Marchand mag men den achterdocht opzij zetten. Hij behandelt zijn gegeven niet met de omzichtigheid en de lyriek der Troubadours van omstreeks 1200, die hun tijd manieren leerden. Maar hij behandelt het tenminste amusant, pikant en daarenboven charmant.

Lise is een courtisane die zich uiterlijk in geen enkel opzicht onderscheidt van het gros der gedistingueerde demimondaines. Zij komt uit een modest, kleinburgerlijk milieu, dat natuurlijk met haar gebroken heeft. Zij trachtte een poos den kost te verdienen met pianolessen doch het vak viel haar zwaar en zij ruilde de kunst der vingervaardigheid voor de galanterie. Hoewel zij tot dit métier, zooals men het tot nu toe verstaat, geen bepaalderen aanleg bezit dan haar lichamelijke bekoring, past zij zich voortreffelijk aan bij de eigenaardigheden die het beroep karakteriseeren. Zij heeft een coquet, venusdiertjesachtig intérieur. Zij loopt rond in excentrieke, voluptueuse huisgewaden. De toiletten zijn haar eenige zorg. En de dienstboden kijken van boven op haar neer. De amant die dat allemaal betaalt is Robert Weilinger, een rijk parfumeur, jong, snob en sportief. Hij heeft zijn zaken, zijn jacht, zijn renstal. Hij heeft Lise wijl het een elegante liaison is die flatteert.

Maar Lise, ondanks haar gedragingen van banale ‘allumeuse’, verwacht bij den man nobeler aspiraties dan een uitsluitende ingenomenheid met de werken des vleesches. Zij beweert een hart te hebben en maakt aanspraak op teederheid. Zij doet wat ze kan om de mannen aan te hitsen en als deze botweg op haar toevliegen is zij ontgoocheld. Het kost eenige moeite om Marchand te volgen op deze nog onbetreden paden doch waar men de courtisane sedert honderd jaren tracht te rehabiliteeren onder alle gezichtshoeken zou het onlogisch zijn om halverwege te blijven steken. De Grieken hadden ongetwijfeld courtisane's van hoogere orde dan de twintigste eeuw en Aspasia werd de vrouw van Pericles. Bij een idealiseering, gelijk Marchand onderneemt na zooveel vorige idealiseeringen, kan de demimondaine niets verliezen. Als ze ooren heeft zal ze er daarentegen bij winnen en van den weeromstuit ook de civilisatie. Men vergisse zich echter niet: Types als Lise zijn in 't hedendaagsche Parijs nog met een lantaarn te zoeken en niemand zal er voor willen instaan dat men ze vindt.

Dus Robert wordt afgebeeld als een tegelijk oppervlakkig en geborneerd sensualist. Evidemment, dat is de ware liefde niet. Zijn vriend, Paul Sorbier, nog rijker dan hij, en getrouwd, raakt heftig verslingerd op de bedwelmende Lise. Wat wil hij? Zij praat zich in dat het hem alleen te doen is om de bagatelle, ofschoon Sorbier, in tegenstelling tot den vierkanten parfumeur, optreedt als een sentimenteele huilebalk die den mond vol heeft van zijn matelooze passie en zijn eeuwige trouw. Die verdenking maakt haar kwaadaardig en coquet, slecht-gehumeurd en provocant. Zij heeft het niet heelemaal mis, doch begrijpt een beetje langzaam. Na herhaalde smeekbeden vergezelt zij Paul naar een landgoed in Normandië, waar hij een automobiel-wedstrijd organiseert. Om hem te beproeven en om hem aan te wakkeren lonkt zij dringend naar zijn secretaris, een superben mannetjesputter, toffe jongen en genre motor-ploert die een trapje hooger kwam. Zij dejeuneeren met hun gedrieën en zij weet Paul zoo te sarren dat hij wanhopig terugreist en haar voor den nacht alleen laat met zijn secretaris. Deze, die eerst het dienstmeisje plaagde, blijft niet blind voor de avances van Lise en verandert onmiddellijk van mikpunt. De toffe jongen wil dit buitenkansje niet laten schieten en bejegent haar als iemand met wie men straks een pretje zal hebben. Zoo bedoelde Lise het niet. Maar als zij hem ontnuchtert en voor den mal houdt pakt het genre motor-ploert, dat niet voor psychologische complicaties geschapen werd, haar eenvoudig beet en eischt met geweld wat zij ongevraagd scheen te beloven. Zij stribbelt tegen en krabt. Hij wordt woest en slaat. Zij valt flauw. Hij draagt haar bewusteloos in zijn kamer.

Zoo zijn de mannen. Als zij terug is bij Robert en hem om een paar hartelijke woordjes bedelt, haalt de parfumeur zich heel wat anders in zijn hoofd. Werkelijk, Paul lijkt tot nu toe nog de beste. Om haar te believen teekent hij een ruïneus contract en denzelfden avond installeert zij hem in haar slaapkamer. Den volgenden ochtend echter behoeft Lise slechts op zijn knieën te gaan zitten om hem opnieuw te doen ontvlammen. De mannen denken dus slechts aan ‘dat’? Juist. Paul denkt ten overvloede aan zijn vrouw, zijn kinderen, aan het schandaal dat hij wekken zal wanneer hij zich met zijn maîtresse in 't openbaar vertoont. Nieuwe deceptie voor Lise. Zij probeert het nog bij een jeugd-makker, Georges, die meubel-teekenaar werd. Zij mijmert over hun vroegere onschuldige wandelingen, hand-in-hand. Maar Georges is een onnoozele hals, die slechts één ding snapt: dat hij de gelegenheid krijgt voor een avontuurtje met een poule de luxe. Zij zet hem aan de deur met een opdracht en hij is er even tevreden mee want hij heeft een verloofde. Ondertusschen hebben Robert en Paul ieder voor zich gewikt en gewogen. Beiden stappen binnen bij Lise. Paul aarzelt nog, maar Robert bidt zijn maîtresse om de oude relaties te hervatten. De twee mannen, tarten elkaar en raken slaags. Tegenover Lise, die onverschillig en sprakeloos toekijkt, rollen zij samen over den vloer. Paul ligt onder en druipt vernederd af. Robert, overwinnaar, biedt Lise aan om haar te trouwen. Zij weet wat dat beduidt. ‘La Belle Amour’ zegt zij smalend terwijl het scherm valt.

Moge Lise de hoop niet laten zinken! Wanneer de courtisane's, in wier lijn dit weinig schijnt te liggen, gaan droomen over de hemelsche en onzelfzuchtige, zoo nog niet gansch platonische liefde, dan moeten er betere tijden in aantocht zijn. En waarom niet? Mademoiselle Spinelly, die een der geraffineerdste en gevoeligste comediennes werd onzer dagen, speelde haar hoofdrol alsof zij ze vertolkte naar het leven. Wie gelooft aan den invloed van het tooneel mag er niet aan twijfelen dat hier een nieuw type gecreëerd is, dat zich zal vermenigvuldigen in de werkelijkheid. Een résumé, als hier gegeven wordt, onderstreept noodzakelijkerwijze het hoekige, het kunstmatige, het ongegronde of het schijnbaar onlogische dat de schrijver met de fijne toetsen van zijn dialoog wegpoetste. Wat bij de eerste opvoering klinkt als paradox of als boutade, bereikt bij de vijfhonderdste al veel dichter de grens van het waarschijnlijke, en de suggestieve, genuanceerde, soepele stijl van Marchand kan deze metamorphose niet anders dan bevorderen. Ik voor mij zie in zulke incarnaties geen bezwaar. Er zijn steeds courtisanes geweest en van alle bekende soorten lijkt een Lise mij verreweg de minst bedenkelijke. Zij nadert een graad van evolutie waar zij, evenals Aspasia, civiliseerend zou kunnen worden en het gebeurt niet dikwijls dat men zooveel goeds kan zeggen over de ondergrondsche strekking van een modern tooneelstuk.

‘Balthazar’

‘Balthazar’ is van geheel anderen inslag dan La Belle Amour. Hij betoogt niets en de auteur verlangt niet dat wij denken aan den zoon van Nebukadnezar die zijn oordeel las in vlammende letters op de muren van zijn Babylonisch paleis. Hij groepeert een aantal personen, mengt ze met een toevallig contrast dat ze tot gisting brengt en combineert hun reacties tot een serie van humoristische buitenissigheden die de vermakelijkste en tierigste burleske vormen welke men sinds Georges Feydeau en ‘La Dame de chez Maxim’ op de planken zag.

In een plaatsje aan de Bretonsche kust, leeft kalm en fatsoenlijk de familie Philippe van haar rente en verdrijft den tijd met garnalen visschen. Zij ontvluchtte Parijs voor de duurte en bestaat uit den vader, een braaf en bezadigd burgerman, die met zijn ziel onder den arm loopt, twee kinderen uit een eerste huwelijk, Roger die voor zijn eind-examen gymnasium zakte, Luce, die heimelijk droomt leerling te worden van het Conservatorium, en hun jonge, aardige stiefmoeder, een uitstekend huisvrouwtje. De troep is compleet met Le Gac, kapitein op de groote vaart met verlof, en Stanilas Boutrot, een beginnend tooneelschrijver die gespeeld hoopt te worden en het hof maakt aan de eerbare Madame Philippe. Te vergeefs. De Philippe's zijn achtenswaardige lieden die afschuw voelen voor ongeregeldheden. Zij hebben hun autootje. De zoon zal notaris worden en de dochter zal trouwen wanneer 't haar tijd is. Al die menschen zouden rustig verder leven wanneer op een goeden dag het meisje niet haar 5-paards uit de garage haalde om een toertje te maken naar Saint-Malo. Zij stuurt recht in een geweldigen Hispano-sport, welks eigenaar, om haar te ontwijken, tegen een boom rijdt. Gelukkig is hij niet dood maar de wagen ligt in splinters.

De Philippe's begroeten den redder van Luce met enthousiasme. Hij is een man met een eenigszins ordinair, stevig en gedecideerd voorkomen, een sympathieke bullebak. De plek bevalt hem en hij accepteert de aangeboden gastvrijheid. Als men hem vraagt hoe hij heet antwoordt hij ‘Noem mij Balthazar’. Hij bekijkt de kamer en zegt bedaardweg dat het veel beter zou zijn wanneer die kast op een andere plaats stond. Zelf versjouwt hij het meubel en inderdaad zij staat daar beter. Men heeft een mooier uitzicht op de zee.

Bij 't tweede bedrijf zou hij vertrokken zijn doch bleef hangen en ontpopt zich tot verstomming der Philippe's als een koper-koning, een nabob, toegerust met een kolossale dosis gezond verstand, dat zich met alles moeit en waarvoor alles wijken moet. Hij koopt een verlaten eiland dat niet te koop was. Hij verbiedt Roger te rooken en bezorgt hem een baantje als loopjongen op een New-Yorksche bank wijl men daarmee begint zoo men milliardair wil worden. Hij overtuigt Philippe dat hij zijn fortuin dom beheert en geeft hem de middelen om het te vertiendubbelen. Hij bewijst den acteur dat zijn stuk een prul is. Hij verwijt hem zijn gebrek aan doortastendheid tegenover Madame Philippe, die hij op haar beurt beknort wegens haar preutsche terughouding. Luce moet actrice worden. De kapitein op de groote vaart zal zijn ontslag nemen en aan land blijven wat hij in zijn binnenste wenscht. Kortom, Balthazar zet alles ondersteboven en ieder gehoorzaamt hem.

Tot nu toe was alles karakterstuk. Hier neemt de actie een draai en moduleert naar een meesterlijk geslaagde klucht, gespeeld en geschreven in een onbedaarlijk helsch tempo. Uit het naburige dorp arriveert een oud geleerde, die zijn beroemdheid en zijn titels verbergt achter een schuilnaam, om, gelijk hij zegt, met rust gelaten te worden. Hij is krankzinnigen-arts, membre de l'Institut, en zijn boeken over zielsziekten genieten een universeele reputatie. Hij observeert Balthazar. Die afzondering op een eiland? Krankzinnigheid. Die manie om zich te verbergen? Vervolgingswaanzin.

Die overspanning, die hoofdpijnen, die slapeloosheid, dat gebrek aan eetlust? Die opgeruimdheid, die activiteit, die heerschzucht? Allemaal teekenen van verstandsverbijstering. Er valt niet aan te twijfelen: Balthazar is een gevaarlijke gek die zoo gauw mogelijk moet worden opgesloten. Men kan zich voorstellen welken verpletterenden indruk deze diagnose maakt op het gezin Philippe, dat haar fortuin en haar toekomst ging toevertrouwen aan een krankzinnige. Morgen om elf uur zal de nabob gehaald worden door twee verplegers. De mannen gaan er van door. De vrouwen krijgen 't op de zenuwen. Ieder verandert van opinie. Bij het diner bevindt Balthazar, die pas nog geflikflooid werd zich alleen aan tafel, heft de armen ten hemel en roept uit: Ze zijn allemaal gek geworden.

Het laatste bedrijf vertoont een radelooze familie in de meest komische consternatie. En hoewel er voortreffelijke en minder goede passages zijn in deze handeling, die naar haar einde raast, hier blijkt het duidelijkst de meesterschap van Leopold Marchand. Want al kan men de ontknooping raden (niet Balthazar is gek doch de krankzinnigenarts) het lachen houdt niet op. Het komische effect, wat een groote zeldzaamheid is, blijft onverflauwd werkzaam tot aan de laatste woorden der slotscène, waarin de familie Philippe, aan wie de financier met een tikje minachting vergiffenis schenkt, voor den derden keer haar opinie moet wijzigen.

Bij een blijspel als Balthazar stempelen niet de spelers de vertolking, maar het stuk stempelt de spelers. Alfred Tarride, weergaasch pittoresk als Nabob, steeds full speed en altijd onder stoom, is verbazingwekkend. Geen moment echter denkt men: wat een acteur! Men denkt: wat een rol!

En nu zou ik slechts nog de meening willen kennen van Marchand over hen die drie jaar geleden elken dag den ondergang voorspelden van het Fransch tooneel. Ook dat is een beetje komiek en hij zal waarschijnlijk danig om hen lachen.

[verschenen: 27 april 1931]