Bijdragen aan De (Nieuwe) Amsterdammer (oktober 1910-mei 1915)

Wanda Landowska

Er waren zoovele en gewichtige dingen te reconstrueeren bij uitvoering van achttiende-eeuwsche muziek, wanneer men zulke herstelling ernstig voornam, dat men zich niet in de eerste plaats zou bekommeren over den vergeten clavecimbel, een derde-rangsch onderdeel, er ten minste geen strijdpunt van behoeft te maken, want door de aanwending van dat instrument is een concert nog niet gestyleerd. Hier trouwens, in tegenstelling met andere landen, bleef hij van af den beginne onaangevochten en men verbaast zich zelfs niet als er in de Matthaeus-Passion één clavecimbel speelt te midden eener geheel onhistorische bezetting. We stellen dan ook veeleer de vraag of de achttiende-eeuwsche kunst de fanatieke huldigingen verdient van eene Wanda Landowska en andere ijveraars.

Zij vertegenwoordigt in elk harer uitingen de cultuur der monade, de monade in rythme, motief, thema, harmonie, orchestratie, de monade in bouw, de monade in uitdrukking en emotie; de monade bovendien, welke geen vensters heeft, die slechts haar eigen wezen, eigen leven als beweegkracht kan volgen, onaantastbaar voor alles wat rond haar bestaat. Wanneer men Leibnitz' theoreem der wereld-conceptie leest (Leibnitz en Bach waren tijdgenooten) schijnt het alsof de wijsgeer eene fuge, eene suite, eene aria etc. van Bach ontleedt en men verwondert zich over de toevallige coïncidentie van twee verschijnselen, welke zoo weinig gemeenschap met elkaar hebben als muziek en philosophie.

Maar wat doen wij sensitieve menschen met een mikrokosmisch eenheidsbeginsel? Onze gedachten en huiveringen werden sneller en williger, zij wisselen gedurig en keeren altijd anders terug, de sensaties branden wit en rood en flakkeren in den wind, de ontroering schrijdt niet meer op effen stappen doch breekt uit, we vergen melodieën in een avontuurlijk veelvoud, en het herwonnen makrokosmische leven.

Van dit standpunt beschouwd zal men eene Wanda Landowska per slot meer waardeeren als precieuse figuur dan als kunstenares. In haar condenseerde zich het wezen van 't achttiende-eeuwsche menschdom, dat zich in hoofdzaak vermaakte met theologie; de liefde voor het idée-fixe, voor het roerlooze, voor het onverbreekbaar continuum van een gekozen lijn of motief, voor het eenvormige. Landowska is een musiceerende monade, verandert nooit en blijft overal dezelfde; zij stroopte weer even sierlijk en koel hare mouwen op, toen zij begon, als 't vorig jaar, poetste even zorgvuldig de toetsen met haar zakdoekje, de tempi waren geen tel sneller of langzamer en even gestrekt, de schakeering van licht en donker even uitgerekend.

Men zou zulke middelmatigheid verfoeien in elk ander mensch dan Landowska, die haar bedaarde, stille psyche wist te hullen in het mysterie van iets kostbaar-bedachts. Dat dit geen muziek is weet ik wel, maar wat vergeeft men niet aan een pittoreske vrouw die ons een periode, welke tot nu toe niets had van den dood dan het kille, gevoellooze en automatische, kan omlooveren met warme schemering en nekromantische suggestie. Want de achttiende-eeuwsche clavecimbel herinnert aan de penetrante monotonie van de fluit der slangenbezweerders, gelijk de oboi d'amore, oboi da caccia, zooals Bach c.s. ze gebruikten, dat smartelijk levensvergetene neurieën, van een stemming, welke a-muzikaal is, b.v. de melancholie van Hamlet. En combineer dat nu met eene kunst, die het toenmalige leven waarvan men een dansende gratie maakte, verlangd heeft: trippelende rythmen en eentonige melodiek, dan ziet ge de meest phantastische mengeling van leven en dood, welke ooit door een tijd gemaakt is, en die nauwkeurig het mesmerieke bestaan verbeeldt van de geheele achttiende eeuw, wier schoone lijf bij den eersten roep der revolutie in verrotting viel, naar het verhaaltje van Poe.

Van den practischen kant bekeken is de reconstructie van den clavecimbel minder gewenscht dan een herbouwing der piano's uit den tijd van Beethoven en Chopin. Deze gaven een mooier timbre, klaar en melodieus-schel, dan de tegenwoordige fabricaten, die te zwaar en dof getimbreerd worden. En in het vervloeiende, wazige klankbeeld van den hedendaagschen vleugel en de clavecimbel hoort men meer overeenstemming, dan tusschen beide bedoelde instrumenten en een ouden Erard van omstreeks 1840. Deze laatste heeft de schelle toon zonder het neuzelige en geeft heldere, doorzichtige samenklanken, zoodat Wanda Landowska's propagandistische passie wel eens kon berusten op een voorbijgaande vergissing van haar en haar zoekende tijdgenooten.

Erich Korngold

De uitvoeringen van het Concertgebouw staan dit jaar in het teeken Bach gelijk 't vorig jaar in 't teeken Liszt, waarvoor ik geen andere reden vind, dan dat Mengelberg, die het hoe langer hoe drukker krijgt eene noviteit van Bach vlugger beheerscht dan een noviteit van Debussy, Mahler en Bruckner. Doch de Balkan-oorlog dreigt allengs belangrijker te worden dan een symphonie van Brahms of Tschaikowsky, en wijl de voornaamste bestaansreden van kunst blijft, dat ze opwege in waarde, spanning en hartstocht tegen het gewone leven, is er eenige kans op interessante programma's, daar anders de tijdingen of de Turk eindelijk verjaagd is uit de landen, waar Zeus op aarde kwam en de marmerbeelden stonden der Hellenen, ons spoedig sterker zullen boeien dan de onveranderlijke praestaties van den heer Mengelberg.

Ik zwijg over de nieuwe stukken van Bach, die alle oude gelijken, omdat ik geen lofrede kan schrijven op den componist van wiens geest ik overigens zoo langdurige en hevige emotie in het rijk der toekomst vereer. Ik kan ook het idee van den dirigent om Erich Korngold hier te introduceeren met zijne Schauspiel-ouverture niet beschouwen als een wending in de goede richting; ziehier waarom.

Erich Korngold geldt als een wonderkind en componeert op vijftienjarigen leeftijd moderne muziek. Dat componeeren zelf echter is alles behalve voorbeeldig en men mag het ‘wonderlijke’ gerust in twijfel trekken; op het muziekcongres van dezen zomer is herhaalde malen beweerd, dat men een kind zoo kan leiden, dat het op elf-, twaalfjarigen leeftijd de techniek kent en componeert. Welnu, de een zal modern schrijven, de ander conservatief, naar gelang aanleg en opleiding, en Erich Korngold, in wiens werk ik niets zie dan het knappe resultaat van de knappe methode, is uitstekend gedresseerd in een soort van modernen stijl.

Maar vergelijk Korngold eens als psychisch verschijnsel met Mozart, die ook een wonderkind was en veel begenadigder. In Mozarts muziek zingt de schoonheid, bekoring der jeugd, teer-wentelende lijnen en geluk; in Korngolds muziek leeft niets innigs, harmonisch' noch schoons, zelfs de elementairste verwantschap met schoonheid ontbreekt, zij klinkt harteloos, zonder spoor van exaltatie, zonder streven naar dat allerprimitiefste geluk van een enkelen meesleependen, verlokkenden toon, zonder poëzie en sentiment; het hart van dit kind is een woestenij. Het bevreemdt daarenboven niet weinig den jongen Korngold Straussiaansche klanksymbolen te hooren aanwenden, welke louter ruwe kracht, snauwen, plebejisch kabaal, ‘Verworrenheit’, schampere grijnzen en begeerlijkheid uitbeelden. Bijna de geheele Schauspiel-ouverture van Korngoldje is te herleiden tot Richard Strauss' Don Juan, welke zelf van Strauss' psyche de essens vormt.

Het speet me, dat de meesters niet interessant componeerden op hun vijftiende jaar of zoontjes waren van invloedrijke critici; Mengelberg zou ze hunne composities wel uitgevoerd hebben en dit had een Bruckner, Berlioz, Wagner, Gustav Mahler, Hugo Wolf en anderen harde zorgen en kommer bespaard. 't Jammerlijkste bij deze vroegtijdige Korngold-reproductie is dat ze buiten alle kunst valt. Men stoot in ieder detail der Schauspiel-ouverture op dilettantismen en gebreken. De conceptie is kinderlijk in het beurtelings optreden van een solo-instrument, 1e trompet, klarinet en hoorn; in 't begin hindert een leelijke kleurkruising van hout en koper; in de harmoniek bespeurt men reeds een procédé, de geheele compositie is homophoon bewerkt: geen maat polyphonie, wat zeer reactionnair lijkt voor een ‘wonderkind’ van dezen tijd; een geestig figuurtje, uit de inleiding der ouverture (inleiding, welke niet samenhangt met de verdere structuur) dat me deed denken aan 't piepen van jonge spreeuwen om de moeder, wordt gauw irritant en zoetelijk, stamt rythmisch uit den statigen aanvang der finale van Bruckners Achtste. Daar men nog meer wonderbaarlijkheden belooft van Korngold, vraag ik: Wat gaat ons die jongen aan, zoolang hij geen goede muziek schrijft? Er liggen genoeg meesterwerken onuitgevoerd.