Bijdragen aan De (Nieuwe) Amsterdammer (oktober 1910-mei 1915)

Max Reger

Mengelberg gaf nog eens een noviteit van Max Reger, een der weinige hedendaagsche componisten, wien het aan alle enthousiasme en effect op de menigte blijft ontbreken, een auteur niettemin die voorspoed heeft, want een sterk aantal bevorderaars der kunst, die Mahler verdonkeremanen, Richard Strauss tegen heug en meug toeneigen en een opvolger zoeken voor Brahms, lonken naar Max Reger, den soliden leerling van Hugo Riemann; en Reger kreeg langzaam-aan eene reputatie van modernist! Wie had ooit gedacht dat er uit de school van Schumann en Brahms moderne muziek zou klinken? Maar inderdaad: men begrijpt hem niet, en ofschoon hier de ontoegankelijkheid toevalligerwijze samenvalt met psychische impotentie van den auteur, redeneert men zoo: (werkelijk!) Reger volgt (zijdelings) de richting Bach; Bach begon pas 100 jaar na zijn dood begrepen te worden, ergo kan het nog geruimen tijd duren, voordat men Regers genialiteit op voldoenden prijs stelt; moraal voor conservatorium-leerlingen: componeer in dien stijl dan wordt ge over 100 jaar gewaardeerd. Zulke intellects-proeven en stompzinnigheden zijn natuurlijk gereserveerd voor het muzikale wereldje; de andere kunsten lijden er niet aan.

Reger is dus nog ‘probleem’ en eenigen tijd geleden zijn er in Duitschland uitvoeringen gegeven van Reger-muziek, waarbij hetzelfde stuk herhaald werd, opdat men 't beter zou ‘begrijpen’. Begrijpen, geloof ik, sluit verwondering uit, of eindigt de verwondering; doch is emotie zonder verwondering bestaanbaar? En wijs me nu aan wat er onduidelijk is in Regers manier. Hij neemt een motief, - 't komt er niet op aan of 't een ziel draagt of plastieken vorm, het karakter wordt enkel bepaald door de beweging, wijl zij gevoelige schakeering niet kennen - en hij trekt den wortel uit dat motief (Reger is de cubist der componisten) logisch, overvloedig, helder, onfeilbaar, monotoon, willoos en vervelend.

Mengelberg introduceerde den ‘Symphonischer Prolog zu einer Tragödie’ (opus 108). Een nader onderwerp is niet aangeduid en men heeft dus geen last van toespelingen; men sla ook geen acht op den overbodigen titel, omdat men anders doolt in een labyrinth van nuttelooze veronderstellingen; ik herinner er slechts aan dat Reger door vollediger aanwijzingen te verwaarloozen de phantasie verlamde in plaats van ze ruimte te laten en verklaar den vagen titel uit de overweging, dat een neo-classicist geen programma-muziek zal schrijven, al wordt hij honderd-twintig jaar. Dit eene staat vast: het is een tragisch stuk; de tegenwoordige Duitscher observeert maat noch beperking en in den Proloog van Reger hoort men meer gekreun en verwenschingen dan in Koning Lear en Richard III te zamen.

Dit maakt het stuk wat drakerig. De actie circuleert om een grondidee, dat na een forschen slag opmijmert uit kerkhofstilte, die na drie maten wordt weggebrald door een tutti van het stommelend orchest: een contrast dat als absolute muziek aannemelijk is, doch zoo men eenmaal een beteekenis vooropstelt dan behoort men met de plastiek, welke daarover rimpelt, rekening te houden; en deze plastiek is overal gruwelijke wansmaak.

Dat grondidee kronkelt door het heele stuk, omgekeerd, rechtstandig, verlengd, verkort en in helften; de componist transponeert het op elke hoogte, meestal als sequens, geeft ieder instrument om beurt zijn deel, kent alle trucs van een formalist en gebruikt ze, of ze versleten zijn of sjofel, het doet er niet toe. 't Wordt wel afgewisseld door twee of drie andere thema's doch ze hebben weinig expressie en matte trekken (we komen zelfs tweemaal in de kerk: koraalmelodie), de auteur intoneert ze handig, maar werkt ze star, geestloos en academisch uit, ondanks zijn hysterische groote trom, beverige polyphonie, logge orchestklanken, verschaalde dissonanten.

Max Reger heeft niets te maken met het moderne sentiment; in zijn werk bestaat geen levenssfeer, geen stijl, geen persoonlijkheid. Hij toont veel meer inventie bij het varieeren van een melodie dan bij het vinden, en meer phantasie bij 't chromatiseeren van simpele accoorden (beiden factotum in zijn techniek) dan in den opbouw van een brok muziek, en als grondig kenner der theorie, als notenkraker, is hij een vrij achtenswaardige verschijning - als kunstenaar blijft hij zonder de macht, zonder de fatalistische hypnose en zonder de tyrannieke omstrengeling, die doen sidderen bij den eersten aanhef.

Maar zijn werk is niet alleen zielloos, doch ook zonder eenige nieuwe visie op het technische gedeelte der kunst: hij wijzigt een weinig de formules der ouden zonder er accent of kreet in te leggen en wat Brahms nog altijd boven water houdt, de domme spreuk: hij wende zich niet tot de menigte, dat zal Max Reger niet redden, want hij jaagt in dezen Proloog meer naar het plebejische effect dan welke moderne ook. De handigheid om een meesleepende allegro op te bouwen verstaat hij ondertusschen nog niet, daar ook dit werk onderverdeeld is (het komt veel voor bij Reger) in een menigte fragmentjes, waar alle beweging stokt en die de muziek een asthmatisch kuchje geven. Ik behoef niet te verzekeren dat zijne orchestratie zeer barbaarsch klinkt naast een Fransche partituur? En wanneer hij een frappant effectje vindt met zijne zes hoorns, dan herhaalt hij dit even dikwijls als zijne andere ‘vondsten’; de rest is ruw, hard, ongevoelig of neutraal. De Duitschers deden verstandiger Debussy te bestudeeren inplaats van hem te smalen. Reger componeert wat opgeblazen en doet als een schoolmeester, die voor hardhoofdige leerlingen staat.

Johannes Brahms

Brahms, vergeleken met Reger, is een goed componist. In zijn psyche was de liefde voor het licht, voor jeugd en slanke kracht, voor de bekoorlijkheid der kleuren ten minste nog niet gehéél dood. Hij had een vreugdelied willen zingen, zoo hij gekund had en als zijn artisticiteit had opgewogen tegen zijn omnevelde levensbeschouwing.

Hieraan herinnerde me zijn eerste symphonie, welke ik gewoon ben te oordeelen naast de meesterwerken van Berlioz, Bruckner en Mahler, die ik nu echter vlak op Reger hoorde. Welk een achteruitgang! Terwijl de jonge Fransche componisten het Nietzscheaansche devies volgen, dat de muziek moet opklinken tegen de stem der schoone en eenzame wilde dieren, niet mag verbleeken tegen het blauw der Mediterraneesche lucht, noch verkoelen onder de zon der Sahara, terwijl zij zulke goddelijke macht en betoovering hartstochtelijk najagen, vergrooft de Duitscher in zijn afkeer voor het Fransch-Italiaansche symbool, dat alle ware meesters gehuldigd hebben, en geheel zijn massa-productie, waaraan de Hollandsche musicus zich gedwee onderwerpt, is een apologie geworden van den bruten vorm, het loodzware verstand en beweginglooze gevoel.

Het viel me wederom op, dat Brahms in zijn eerste symphonie het koper behandelt alsof er nog geen ventiel-trompetten bestonden in zijn dagen. Sterker dan ooit voelde ik bovendien tot welk een demonisch stuk de finale had kunnen groeien als Brahms Beethoven was geweest. Maar meester Johannes (als Brahms zoo mooi klonk als Beethoven was hij ook een groot componist, zei Wagner) verspilde nooit den gloed, de verrukking en de brandende geestdrift - verondersteld dat hij ze bezat - en als een vrek ging hij met die schatten in 't graf. Van het bekende volkslied (imitatie der 9de) intoneerden de trompetten slechts 't begin (als konden ze niet verder) en wanneer men de vervoering nog altijd tegemoet ziet, verloopt de compositie in finale-muziek.

Het schijnt dat Brahms voor de Duitschers wordt, wat Massenet, van wien men niet zonder culinaire termen kan spreken, voor een deel der Franschen geweest is; uitgevers en propagandisten publiceeren records, waaruit blijkt; dat hij alle componisten, zelfs Beethoven, slaat in aantal uitvoeringen. Een kostbaar document ter qualificeering van den tijdgeest.

Mengelberg

Mengelbergs terugkeer uit zijn vacantie heeft weinig indruk gemaakt en zoolang hij weer dirigeert bespeurde ik nog geen oprechte geestdrift bij zijn hoorders. De dirigent zelf is minder frisch en explosief dan 't vorig jaar en 't verwonderde me onlangs te lezen dat Mengelberg ‘nieuwe triomphen gevierd heeft’ te Berlijn. Ik had me reeds afgevraagd: staat hij op 't oogenblik buiten of boven zijn orchest, buiten of boven de muziek. Want zijn directie is zeer koel geworden, uiterlijk, gemaniereerd, en wat in Weingartner e.d. veroordeeld moet worden, vindt men nu in Mengelberg: routine, gladde rythmiek, gladde tempi en volslagen afwezigheid van het onverwachte, van 't phantastische en van 't sentiment: de muziek gaat stollen tot in de verste nerven. Van den anderen kant toont hij de meest absolute heerschappij over zijn vak; hij maakt goocheltoeren met zijn stokje en bij de C-dur symphonie van Schubert heb ik hem plotseling met dirigeeren zien ophouden, zoo suggestief, dat ik ophield met luisteren, verwonderd, wijl het alles in den haak was, en nog meer verbaasd, toen het orchest doorspeelde, zonder in 't minst te reageeren. Dit is directie welke niet uit de muziek voortvloeit doch er naast loopt, en de vraag mag gesteld worden: Traint Mengelberg zich hier, om in 't buitenland ‘triomphen te vieren’? Het heeft er allen schijn van.

César Franck

Tot de componisten, die alle illusies verwezenlijken, welke men zich droomt van een machtige muziek, behoort niet César Franck. Hij denkt zonder twijfel dieper en wijder dan Tschaikowsky, hij voelt heviger, smartelijker en inniger dan Brahms, hij kent als harmonist en polyphonist onvergelijkelijk meer dan Reger, schrijft intellectueeler en moderner (ook Franck is in Duitschland ‘begrepen’ noch gewaardeerd), in zijn muziek klinkt het schrijnende accent, dat den hoorder onmiddellijk bevangt en hij zag alle afgronden zijner kunst uit den spiegel der meditatie, - maar in de lichtende klaarheid van zijn toon en vorm en in het schoone evenwicht van zijne conceptie treft men soms een zoo effen gelijkmatigheid, dat men zich afvraagt of Franck het leven zelf niet te eenzijdig, hartstochteloos en gemoedelijk aanschouwde en greep. Zie b.v. in zijn symphonie (onder leiding van Evert Cornelis gespeeld) welke overigens vele meesterlijke passages bevat en gloeiende momenten, hoe egaal de verschillende thema's zijn ontworpen. De verdeeling der caesuur, de variatie van het gekozen motief en de beteekenis van den klemtoon is in al deze melodieën (de voornaamste van het werk) gelijkluidend (ik citeer slechts de markantste):

Dit wijst op de traagheid van geest, die men bij Schumann en Brahms nog in veel hoogere mate opmerkt en waar zij zich anders, gevaarlijker en stuitender voordoet dan bij Franck, wiens intellectueele phantasie waakzaam was als van een middeleeuwer en waaruit hij de vibreerende, boeiende accenten put, welke het tekort overschaduwen en het werk verheffen tot een magistrale, zeldzame uiting.

Ik wilde echter eene fout van Franck, dien ik overigens vereer, aanwijzen, opdat men bedenke hoe ontzaglijk veel er vereischt wordt voor een meesterwerk, en opdat de bewonderaars der academici en conservatieven hunne afgoden ook methodisch leeren waardeeren. Dan bestaat er kans op een betere richting, wijl veel tot puin zal vergruizeld worden.