Bijdragen aan De (Nieuwe) Amsterdammer (oktober 1910-mei 1915)

Het Nederlandsch Muziekfeest II (Slot)
De Solisten

Ook in deze afdeeling van het feest trof men menige teleurstelling: geen enkele nieuwe, geen enkele jonge kracht. En de conservatoria, de muziekscholen, de privaatleeraren van ons land ontslaan telken jare tientallen leerlingen met zeer loffelijke eind-diploma's! Wanneer er voor 25 (vluchtig geteld) ‘bekende solo-zangeressen en solo-zangers’ plaats is op een festival, zou er dan geen rubriekje te maken zijn voor een paar onbekenden? Of praesteeren die vele gediplomeerden niets voor zij den flinken, gezetten leeftijd bereikt hebben? Dan houd ik hen voor een lamlendig geslacht.

Denk overigens niet dat de ‘bekenden’ een schitterend figuur sloegen. De geniale Messchaert had zich een programma samengeraapt, welks beschrijving den onkreukbaren zanger reeds te kort zou doen en waarvoor zijne eerbiedwaardigheid overal elders zou zijn uitgefloten. De banale ouderwetsche humor en impotente muziek der ‘Tranendichtjes’ van Philip Loots heeft me nog meer geërgerd dan de Amoureuse Liedekens van Röntgen, zonder inventie, met de koppigste herhalingen, meer dan de erbarmelijke bassolo uit Hanneke's Hemeldroom. En anders heeft Messchaert, die niet moede werd zijn ellendig programma te rekken met nóg een Tranendichtje en nóg een amoureus liedeken, niets gezongen. Hij durft wat aan! Want het wordt zaak voor hem om slechts goede muziek te kiezen, nu zijn stem begint te scheuren.

En Gerard Hekking! Hij liet zich de violoncel-sonate van Dirk Schäfer, welke niet uitgevoerd werd, hoewel men ze aangekondigd kreeg in den officieelen prospectus, ontfutselen; hij liet zich sussen met de zijige ballade van Elisabeth Kuyper om ze baloorig te spelen, maar met magnifieken toon. Interessante relaties heeft die mej. Kuyper (en mijnheer Mengelberg): De Alg. Musikzeitung bracht 't redactioneele bericht: ‘op het a.s. nationale muziekfeest te Amsterdam zal worden voorgedragen de violoncel-ballade van El. Kuyper, solist Ger. Hekking, dirigent Willem Mengelberg.’ Eenige vermeldenswaardigheid van 't vijfdaagsche festival! Gelukkig, dat het onbeduidende, zeurige werk te elfder ure op het programma gezet werd!

En mevrouw Noordewier! Men nam geen notitie van haar psyche, noch van haar stem, noch van haar stijl, want de drie liederen van Otto Lies zijn, behalve weinig muzikaal, zeer ongeschikt voor Noordewier en haar melodische voordracht.

Mevrouw de Haan-Manifarges, dezer dagen toevallig prachtig bij stem, trad slechts solistisch op in ‘Hanneke's Hemeldroom.’ Naïeve compositie doch zonder genialiteit, doodgeboren en expressieloos. Maar Loman, de knappe en veelzijdige, die nieuwe notennamen, een nieuw notenschrift, een verbeterde sirene uitvond, secretaris, uitgever en tijdschriftredacteur is, die les geeft en muziekfeesten regelt (hoe vindt hij tijd om te componeeren!) was er niet 't ergst aan toe.

Misschien begrijpt men niet het verschil tusschen namen-cultus en kunstenaars-revelatie. Deze laatste had hoofddoel moeten zijn, men vergat 't, en 't muziek-feest werd ook voor de solisten een nuttelooze en onbelangrijke parade. Van de gansche menigte mag ik enkel van Oort uitzonderen. Van Oort, dien ik als concertzanger nooit voortreffelijk vond, gaf een zeer wonderlijke metamorphose van zijn zelf en ik kende hem niet terug; de stem raakte los, klonk vol, vrij en lenig, zijn heele wezen leefde in den zang en in de mimiek. Hij speelde den ‘Onbekenden Ridder’ in Wagenaars ‘Doge van Venetië’ en scheen me buitengewoon aangelegd voor de opera-kunst.

Ter wille van de eindconclusie en om de regie van 't festival in 't juiste licht te stellen moet ik herhalen dat het meerendeel der composities publieke waar was. Koebergs ‘Koningssproke’ (te elfder ure op 't feestprogramma gezet) werd onlangs nog uitgevoerd, de Suite voor blaas-sextet van Sem Dresden (te elfder ure...) dito; 't strijkkwartet van Anna Lambrechts-Vos (te elfder ure...) dito; de symphonie van Röntgen (te elfder ure...) dito; de Symphonie van Brucken Fock (te elfder ure...) dito. Etc. Geen opbloei noch jong leven; want wat Mengelberg zoo uitnemend verstaat bij de samenstelling der Concertgebouw-programma's: het speculeeren op den smaak en de voorliefde der ouderen van dagen, was ook bij dit muziekfeest de treurige gedragslijn. Wie kan in Nederland intellectueelen baat hebben van een zoo bekrompen exploitatie? Is het wenschelijk dat een klein land op een vijfdaagsch onderonsje pocht met zeer weinig noviteiten en weinig originaliteit? Kunnen we op muzikaal gebied over 't algemeen niet méér leeren van 't buitenland dan van ons zelf? Ware het in ieder geval niet practischer geweest, wanneer het talrijk ensemble componisten en uitvoerders hun feest ergens over de grenzen gevierd hadden, in navolging b.v. der Zweedsche musici, die naar Dortmund trokken? Hier moest het fiasco maken (ondanks alle applaus) uitloopen op een vrijbiljetten-regen en een waarschuwend deficit.

Gijsbreght van Aemstel

Diepenbrock schreef dit werk vroeger voor groot-orchest, eene bezetting welke tooneeluitvoeringen in ons land tot zeldzaamheden of onmogelijkheden maakt; in den Stadsschouwburg is er nauwlijks, in 't Paleis voor Volksvlijt in 't geheel geen plaats voor. De instrumentatie is daarom bearbeid voor een ensemble, dat ook de tooneeldirecties wegens zijn geringen omvang zullen goedkeuren: klein strijkorchest, 2 fluiten, hobo's (afwisselend met oboe d'amore), Engelsche hoorn, basclarinet, 3 trompetten, 2 bazuinen, harp en slagwerk, pauken, tamboer, bekkens, tamtam. Als groepeering een vrije imitatie van het Bach-orchest, als partituur een origineele samenstelling, zonder archaïstische evocaties; een bewonderenswaardig arrangement met vele nieuwe gezichtspunten (o.a. de zeer individueele behandeling der strijkinstrumenten) waarvan me enkel spijt, dat het waarschijnlijk de plaats usurpeert eener ongeschreven compositie, welke verloren ging door den last en de langdurigheid van de transcriptie. Mij ware liever geweest, zoo Diepenbrock een ander meesterstuk ontworpen had, nu, terwijl hij in de volste macht staat van zijn geest, zijn kunst en 't leven.

Dit toonde het pas-gecomponeerde, aangrijpende voorspel; een inleiding van ontzaglijk opwaartschen drang en tevens de synthese van het soldateske element in Gijsbreght en het liturgische, krijgsschreeuwen en devote stemming; een lugubere toon lag in 't roffelend begin, phantastisch effect klonk uit de harp-glissandi, de heftige stijgingen en 't neerzinken der expressie; wie de muziek der reien kende zal gemerkt hebben, dat die plastische en doordringende conceptie schraagt op preludeerende thema's, welke later terugkeeren.

Die absolute volmacht bleek uit het melodrama en de finale. Het gebed van Peter werd begeleid door een violoncel-solo (hier speelde Hekking onvergelijkelijk!) zoo hevig van expressie, rank van lijn en rythme, en klankschoon, dat hij me alles scheen te overtreffen wat ik reeds van Diepenbrock hoorde; de finale ingezet met het hartstochtelijke Edelingen-thema als Raphael verschijnt, dat leidt naar een statigen beurtzang van de Gregoriaansche Te Deum-melodie, wanneer Gijsbreght uittijgt naar het reddende schip; een luisterrijk alfresco in klanken.

Door de geheele Gijsbreght-muziek vindt men het slanke, juveniele en droomerig-heroieke, dat alle werk van Diepenbrock kenmerkt, de lyrische exaltatie der melodie, de onverwachte opjubeling der emotie, de sterke vervoering, het onverwelkbaar leven, dat altijd jong ontluikt en schooner; zie b.v. het korte, onstuimige naspel der eerste rei en die samengedrongen passie!

De vraag of de muziek het drama en de reien te buiten ging zal door den letterkundige en den musicus voorloopig verschillend beantwoord worden. Voor mij is Gijsbreght van Aemstel een zeer langdradig stuk; ik verheug me dat de naklank van het voorspel Royaards' onafzienbaren monoloog nog overstelpt met muziek, ik verheug me telkens als de muziek de verhalen en redeneeringen onderbreekt of doorruischt. Zij schijnt me ook gegroeid uit de stemmingen welke de tragedie zouden bewegen. In hoeverre er evenwicht bestaat tusschen Vondels en Royaards' litteraire deel en Diepenbrocks muzikale kan beter worden uitgemaakt als de toeschouwer èn aan Royaards èn aan Diepenbrocks creatie eenigszins gewend is, want beiden zijn rijk aan overrompelende wendingen, en in plaats van de effecten te wegen is 't veiliger aan de impressies wat vrijheid te gunnen en de sensaties niet te splitsen of schiften in muzikale, litteraire, picturale etc.

Theo Kreiten

Kreiten, geloof ik, was de jongste van alle toegelaten componisten. Ik weet verder alleen van hem dat hij conservatorium-professor is in Saarbrücken en als zeer karakteristieke bijzonderheid dat hij Verlaine becomponeert in Duitsche vertalingen; zulke muziek moet zonderling zijn. Kreiten heeft allures van een maniak; hij sart u met star-oogende accoorden, natuurlijk dissonanten, die hij maten-lang monotoon aanslaat, zonder bijklinkend saillant idee; en men duizelt ten leste van zijn arpeggiën-begeleiding en overhandsspel.

Er is een viool-sonate van hem uitgevoerd, hij aan de piano, Hendrick Beck speelde viool; beiden zijn ontzaglijk koel ontvangen door een smaakvol publiek, dat al een heele reeks sentimenteele liflaf had toegejuicht en denkelijk vond, dat Beck niet op kon tegen 't donderend accompagnement van den fanatieken Kreiten.

Kreiten leek ook de ‘modernste’ van alle toegelaten componisten.

De viool-partij is 't onbelangrijkste deel van zijn viool-sonate; vervolgens komt de melodie, daar zijn stijl bijna uitsluitend berust op rythme en harmonie; van polyphonie geen spoor, hij schijnt ze te haten, want zelfs de rythmiek verstrengelt hij zelden: het tegendeel dus der moderne Franschen; Kreiten combineert slechts tonaliteiten zou men kunnen spotten.

Het is primitieve muziek, welke geweldig schijnt, doch barbaarsch en onmuzikaal. 't Zonderlingst van Kreitens stijl is evenwel, dat hij 't geheele werk baseerde op den klassieken vorm; dit hoorde men uit de finale, 't zwakste stuk trouwens, en 't eerste deel, een breede en forsche opzet. Het Intermezzo der sonate is origineel gevonden en geschreven; 't Scherzo meesterlijk van door-en-door klassieke thematische bewerking.

Het is jammer dat men maar zulk een werk plaatst tusschen een menigte joviale inspiraties, jammer dat er verder niets van Kreiten werd uitgevoerd. En meer, eilaas, kan men niet van hem zeggen, dan dat hij één boeiend en pakkend werk maakte, doch van betwistbare schoonheid en dat hij een virtuozig pianist is.

De deugdelijke resultaten van het muziekfeest!

Jan Ingenhoven

Een geniaal kunstenaar. Ieder détail van Ingenhovens techniek is persoonlijk, levend en bezield; het rythme phantastisch, onuitputtelijk in schakeeringen en onverbrijzeld in 't brooste veelvoud, een mysterieuse eenheid. Het steunt op de melodieën, welke jong zijn, gloeiend, sonoor, demonisch en altijd de effusie van den mensch met een hart, oer-sterke individualiteit en mooie psyche; zijn conceptie: visionnair en bruusk, maar gedragen en stevig van vorm, een melodische structuur, klaar, slank en meesleepend; meesterwerk van geleidelijke lijn en overlaaiende inventie.

Ik bewonder Jan Ingenhoven (geb. 1876) meer dan allen. Hij is voornamelijk autodidakt, anders had hij zijn stijl niet gebouwd op de muziek der oude meesters (dit leert men nog niet) d.i. de bloeiende kunstenaars van den renaissance-tijd (pl. m. 1500) hunne techniek combineerend met de moderne aesthetica. Dit vermocht zelfs een Debussy niet. Ingenhoven doet bovendien alles met machtsgebaar, hij bekommert zich noch om de doctrine, noch om de wetenschappelijke traditie, hij werkt als kunstenaar en heerscher. Hij bezit daarbij een onvermoeibare energie, aanhoudende inspiratie, schrijft werk na werk, waaraan men hier tot heden niet de minste aandacht schonk, zulke bekwame, belanglooze en vèrziende lieden regeeren het openbare Nederlandsche muziek-leven!

Ingenhovens strijkkwartet (een compositie in drie deelen) vormde met de Gijsbreght-muziek het hoogtepunt van 't festival. Het werk was toevertrouwd aan de beste uitvoerders (Louis Zimmermann, Joh. Herbschleb, H. Meerloo en Hekking) een uitstekend kwartet, dat Ingenhoven aanvoelde. Vooral Hekking; zijn violoncel-melodie, waarmee 't andante culmineert en eindigt droeg een onvergetelijken toon. Het was trouwens bij allen louter expansie en brandend musiceeren; daarom hulde aan het viertal, want Ingenhovens kwartet is een der schoonste en zonder voorbehoud het moeilijkste, zoowel in zijn polyphone als rythmische hoedanigheid.

Het Concertgebouw, las men in de dagbladen, noodigde Schönberg uit om hier zijn kunsten te komen toonen. Het is te wenschen dat men Jan Ingenhoven, die Schönberg overtreft in vele opzichten (Schönberg o.a. kent geen polyphonie), niet langer vergeet en veronachtzaamt. Dat Ingenhoven anders zelf kome, met zijn a-cappella-koor of met zijn Münchensch orchest, om zijn muziek, waarop we recht hebben, te propageeren. Hij kan dan leven wekken in de doode wereld, die me voorgoed gewezen is door de verwaarloozing van zulken kunstenaar, door diens betooverende muziek en door 't boerenbedrog (bijziendheid?) der nationalistische woordvoerders (woordenkramers!) en muzikale leiders.