Bijdragen aan De (Nieuwe) Amsterdammer (oktober 1910-mei 1915)

Het Nederlandsch Muziekfeest I
Opmerkingen - Het zonderling einde

Toen Diepenbrocks Te Deum moest beginnen zag men het orgel gereed maken en menigeen zal zich afgevraagd hebben of Diepenbrock zijn Te Deum voor de tweede maal omwerkte en er dezen keer een orgelbegeleiding bijvoegde; maar de trompetten hieven aan en de organist bleef weg. Een maat of tien voor het slot zag men Simon Kroon naar de claviatuur hollen. Ik dacht: schreef Diepenbrock misschien een orgelslot-accoord? en werd duivels ongerust; naïeve fantasie, doch geen onmogelijkheid ten minste.

De Te Deum liep ten einde. Of men geapplaudisseerd zou hebben weet ik niet, want Diepenbrock is de eenige componist, dien men op dit muziekfeest niet vierde. Er was echter geen tijd om te applaudisseeren. Mengelberg had reeds vier uur maat geslagen (wat gelijk staat met een wandeling van acht uur) en scheen een glorieuze uittocht gemediteerd te hebben voor zich zelf. Toen de spelers 't laatste blad keerden van den Te Deum, keken ze op 't Wilhelmus van Nassauwe, en vóór dat klank of rythme van Diepenbrocks werk konden wegsterven, liet Mengelberg orchest en koor het volkslied inzetten. Erger nog en toppunt van parodie: hij sprong van zijn lessenaar en dirigeerde het publiek, dat geen tijd kreeg om weg te loopen.

Het lijkt me een historisch moment vol spot, hoon, schennis en schande, want ik geloof niet, dat er ooit kunstwerk of kunstenaar gruwzamer op de tortuur lag van onze Hollandsche waardeering. Ik zoek verklaring voor die willekeurige verplettering van emotie en muziek, doch stuit alom op klein-hartigheid en loensche berekening. Zelfs het diabolieke ontbrak.... dan had hij 't Wien Nederlandsch bloed doen zingen. En zoo Mengelberg inderdaad satanisch genoeg voelde om te openbaren dat het geheele muziek-feest een comediespelletje was, hijzelf de geroutineerde protagonist, (meer niet!) dan had zijn beeldenstorm de talrijke schoonheidsprofanaties mogen treffen, doch niet een der zeer weinige meesterwerken, welke de feestdirigent op zijn programma's nam.

Daarbij komt nog dat de reproductie van den Te Deum geenszins voldeed aan de verwachting: de dirigent was moe en gejaagd, het orchest afgemat (de trompetten gaven schralen klank, wat telkens uitdrukking en beteekenis van het signaal vernietigde), het koor onvoltallig; op verschillende plaatsen nauwlijks hoorbaar of ruw galmend (moe van 't luisteren!); het solo-quartet slecht geëquilibreerd; en men had haast: er werden hier en daar bijna dubbele tempi genomen; dat een zangeres als mevrouw Noordewier van de wijs raakte kan toonen hoe verstrooid men deze compositie behandelde!

Maar ondanks alles leefde men in de muziek en dit blijft het geldigst motief om Mengelbergs inval te laken. Diepenbrock's Te Deum is religieus en hymnisch, waarachtig in zijn elevatie en grootheid; schoon van passie en ziel, brandend van goddelijkheid ondanks alles; het is sterk en zacht, het is jong en opbruisend, bezit de groote emotie, de tyrannieke hartstocht en klank - het eischt eerbied. Wat Mengelberg deed toen hij 't Wilhelmus inzette, was een burleske arrogantie, daar het muziekfeest pas Maandag sloot; een zweepslag (erger!) voor de vereerders van het werk, welks muziek en impressie geschonden werden; een onmuzikaliteit van geringen smaak, die me onbeschrijflijk ontroerde en waarmee ik te meer rekening houd, omdat ik anderen heb zien schreien van spijt en woede.

Het orchest

Elk instrumentaal programma vermeldde: ‘met medewerking van het Concertgebouw-orchest’. De repetities voor het muziekfeest zijn begonnen op Maandag 3 Juni, er is geregeld 's morgens gerepeteerd en bijna doorloopend 's avonds. Het orchest, dat den vermoeiendsten winter achter den rug heeft, dien 't meemaakte, is dus ongeveer een maand afgebeuld, gedurende een tijd dat het pleegt te rusten, daar de programma's der zomerconcerten geen inspanning vergen, en verveeld (denk ik) wijl er wel eenige zeer mooie muziek is ingestudeerd, maar over 't algemeen zeer minderwaardige en vooral eindeloos vele.

Nu beschikt de ‘Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst’ over een rijke kas en kan dus rijke fooien geven aan de kunstenaars, die voor haar ploeteren: De leden van het orchest ontvingen ieder vijf- en twintig gulden!

Een meevaller! vooral wanneer men nagaat hoeveel er verspild is aan reclame-biljetten, annonces, portretten-clichés (alléén het orchest ontbrak in den feestgids!), telegrammen, solistengeld, etc. etc. Een meevaller! want men heeft de heeren, zonder hen op de hoogte te brengen van het honorarium (!) een maand laten zwoegen, wat zij wegens een contract (met het Concertgebouw) niet weigeren konden en gewillig deden vanaf 3 Juni.

Wanneer men het een eer rekent voor den Nederlandschen musicus, dat hij op een patriottisch muziekfeest meewerkt, dan moet die eer voor allen een gelijke en even belanglooze zijn! Doch als een aantal een honorarium meer op prijs stelt dan die eer, en duur betaald wordt, dan mag men niet dulden, dat zij, die de eerepoorten timmerden, waardoor een menigte middelmatigheden intocht hield, dat de herauten van den feest-directeur, de overladen lastdragers, die per slot 't meeste aandeel hebben aan de artisticiteit der uitvoeringen, op zulke achtelooze en onverschillige wijze bejegend worden. En het orchest is zelfs niet éénmaal gehuldigd!

Het feestprogramma

In vijf dagen zijn er composities uitgevoerd van 32 - twee en dertig - componisten. Misschien lijkt dit getal niet bijzonder hoog voor hen die schilderijententoonstellingen inrichten, bloemencorso's of étalagewedstrijden arrangeeren. Maar merk op, dat men daar uit- en inloopt, zoo dikwijls men wil, photo's neemt etc., zijne gedachten dus rustig modeleert. Dit laat de aard der toonkunst niet toe en alle comité's voor muziekfeesten moesten ernstiger overwegen, dat de impressie der muziek zelden zoo sterk slaat dat men ze een dag meedraagt. Hetgeen dus op tentoonstellingsgebied aanwendbaar is: een groot getal deelnemers, wordt noodlottige afgoderij bij een festival, tenzij het drie weken duurt. Want men wil niet 32 namen kennen en nog meer titels, om koel en dof te luisteren naar de werken, doch den meester of de meesters, in wie de muzikale macht van 't volk zich condenseert; en elke analytische opzet in de gegeven tijdruimte is verderfelijk te achten.

Zoo men Röntgen, Wagenaar, Zweers en Diepenbrock b.v. tot vertegenwoordigers had gekozen en elk dezer componisten een concert ter beschikking had gesteld, om 't vijfde te verdeelen over van Gilse en Jan Ingenhoven, wat geen enkele ‘partij’ tot protest zou verlokken, dan ware het muziekfeest ten minste geslaagd door zijn eenheidsbeeld.

En een jury met juisten kijk op de toestanden zou als haar eersten eisch voorschrijven: men moet nieuwe werken inzenden of niet-uitgevoerde. Een maatregel om het getal inzenders te bekrimpen, want componisten met passie voor 't vak zijn er hier zeer weinige en men begrenst zich gaarne tot klein werk; een maatregel om misschien een nieuwe bloeistorting van muziek te voorschijn te roepen, om de belangstelling voor de onderneming te verhoogen.

Dat er van de 6000 leden der Maatschappij slechts 40 zich passepartouts kochten is bovenal te wijten aan de aanlokkelijkheid van den opzet. De symphonieën van Gerard von Brucken Fock en Röntgen, nochthans geen opvallende of memorable werken, werden hier binnen korten tijd n.b. driemaal gespeeld! Etc. etc.

Ik kan me niet verheugen over dit feest, waaraan te veel ontbrak. Waarom geen enkele compositie van Dirk Schäfer? Waarom die talrijke, waardelooze liederen? waarom geen a-cappella-koor? waarom slechts een kleinigheid van Jan Ingenhoven, die een geniale verschijning bleek en wiens partituren gedrukt klaar liggen? Waarom die kleinigheid (het quartet uitgezonderd) slordig en onnauwkeurig? Want ik verzeker, dat niemand, die de partituur niet kende, zich van Ingenhoven's ‘Symphonische Phantasie über Zarathustra's Nachtlied’ een idee mocht vormen, daar aan de uitvoering alles mankeerde, wat muziek ten leven pleegt te roepen. Waarom bijna niets, in verhouding tot de anderen, van Diepenbrock? Vergeet niet dat Royaards den Gijsbreght toch zou gemonteerd hebben met de reien van Diepenbrock, en dat die voorstelling meer een handige reclame was voor het feest dan hulde aan den componist. De vertolking immers der reien door ‘Nederlands bekende solo-zangers en solo-zangeressen’ was niets dan waan van voortreffelijkheid en had veel schooner kunnen gebeuren, zoo Mengelberg de uiterst zware muziek een weinig langer had gerepeteerd. (Alleen 't orkest musiceerde met intentie.) Herinner u verder den Te Deum van een matten dirigent, mat koor, mat orchest en matte hoorders en vergelijk 't met de luisterrijke reproducties van Zweers' kinderliedjes en Ode aan de schoonheid, van Gilse's Lebensmesse en Röntgens symphonie!

De vioolsonate van den jongen Theo Kreiten, een merkwaardig en zeer belangrijk stuk, ging verloren in den rompslomp van een eindeloos programma.

Nóg enkele détails: Had Urlus wèl tijd om den korten tenorsolo der Lebensmesse te komen zingen, doch niet om in 't solo-quartet van den Te Deum op te treden? Waarom moest mevrouw Noordewier onmiddellijk vóór den Te Deum zich vermoeien met drie ondankbare en lastige liederen van Otto Lies? Is het ook niet bitter en betreurenswaardig, dat een waarlijk geniale kunstenaar als Jan Ingenhoven zijn werk moet ‘inzenden’ (het was een eerste uitvoering in 't vaderland, hoewel men hem kent!) en zonder waarborg van een reproductie naar zijn intenties?

Dit zijn niet de eenigste voorbeelden, waaruit blijken kan, dat het muziekfeest een schimp, een hoon was voor de paar vereerenswaardige meesters, wier namen op het programma stonden.

De feestdirigent

't Eerste deel van Brucken Fock's symphonie moest op de uitvoering worden afgetikt en herbegonnen, wijl de blazers uit de maat waren en er niet meer inraakten. Doch Mengelberg deed 't zoo handig, dat velen 't hoorden als een korte fermate en voor de overigen was 't de eenige noemelijke stoornis, welke gedurende de reeks concerten voorviel. Men mag dus spreken van een virtuose praestatie en het behendige dirigeeren van zooveel manuscripten en onbekende muziek bewonderen. Maar daar blijft 't bij.

De Gijsbreght-reien (ik schrijf nader over de muziek) zijn door den dirigent onvergelijkelijk weergegeven; Mengelberg vond voor deze klanken een bijzonderen stijl: alles werd melodie en zang, het rythme en kracht van den toon wisselden onophoudelijk en overal, dan weer vlug, dan weer langzaam; alles zweefde op mysterieuse accenten, beweeglijk, lenig, robuust en elastisch, het was weidsche gedragenheid en veelvoudig leven in iederen toon, een onuitsprekelijke dynamiek, de effusie van een zeer machtig kunstenaar.

Dezen gloed en expressie heeft hij op de volgende concerten in de verste verte niet benaderd; het bleef enthousiast, knap, geroutineerd, precies, maar zonder intensiteit en zonder levensaccent. Het spijt me, vooral daar de dirigent niet minder schuld draagt dan de muziek. 't Is misschien loffelijk, dat men een jury niet terroriseert - het was hier geenszins overbodig. Mengelberg had met 't zelfde succes ‘De drie Kaboutertjes’ kunnen leiden als ‘Hei, 't was in de Mei’, geestelooze en kinderachtige variaties van Willem Andriessen, ‘Hanneke's Hemeldroom’, dor, kleurloos en onmuzikaal maakwerk van Loman, Hubert Cuypers' ‘Die Wallfahrt nach Kevlar’, slecht geïnstrumenteerd en zonder inventie, de zoetsappige violoncelballade van Elisabeth Kuyper, de Symphonie van Röntgen etc. - allemaal van gelijke artisticiteit! In ieder geval is 't zeer jammer, dat hij niet een der comités of latere bewindsmannen geterroriseerd heeft, want de structuur der programma's was aanvankelijk geheel anders, zooals blijkt uit den officieelen prospectus, gelukkiger, minder volgepropt en tamelijk fijn afgewogen.

Het is even jammer dat Mengelberg niet bespeurde, dat hij niet alles kon regeeren zonder te vervallen in een zekere oppervlakkige virtuositeit. Waarom liet hij den auteurs, die dit wenschten, (zij dirigeeren allen!) niet het bestuur over hun werk? Waarom beperkte Mengelberg zijn taak niet tot het noodigste, om zich intens te geven aan de meesterstukken? Waarom eischte hij geen meesterstukken? Dan ware er meer muziek gespeeld van Diepenbrock, wat diens zeldzame en groote persoonlijkheid, de traditie en het ‘feest’ vorderden, veler vereering voor Mengelberg ware niet getroebeld, en sommigen van de 32 hadden allicht een ietwat sterkere impressie gemaakt op de herinnering. Daar is het toch om te doen; men schat nooit de hoedanigheid van een kunst-leven naar het aantal kunstenaars, doch - hetgeen men wederom vergat - naar de waarde der voortreffelijksten.