Bijdragen aan De (Nieuwe) Amsterdammer (oktober 1910-mei 1915)

De Marsyas-muziek

Deze uitvoering onder Evert Cornelis geeft aanleiding om te schrijven over de verhouding van Diepenbrock tot Debussy, omdat de bewonderenswaardige Marsyas onmiddellijk gevolgd werd door twee dansen van den Franschman en daar er bij sommigen vreemde meeningen opduiken over een verwantschap tusschen beide meesters, welke zij dan constateeren in technisch opzicht. Hetgeen vrij juist zou zijn als de techniek (vinding en schrijfwijze) van Diepenbrock en die van Debussy niet recht tegenover elkaar stonden.

Debussy is motieven-kunstenaar; hij loochent en weigert de melodie als essence in het wezen zijner kunst, en van deze stelling blijft hij hardnekkig en geniaal de consequenties trekken.

Diepenbrock is melodieën-kunstenaar; en de tusschenstemmen zijner muziek klinken even intens als het hoofdthema.

Debussy componeert homophoon uit boven aangeduide oorzaak; men moet dit begrip verstaan in de oude beteekenis en Debussy's kunst opvatten in de nauwkeurige en geestige exegese van Arnold Schönberg: ‘Klang-farben-melodien’, een teekenend woord, dat het doel en de reden van zijn rythmisch veelvoud ten volle samenvat en verklaart.

Diepenbrock componeert daarentegen polyphoon, dit volgt evenzeer uit vorige synthese van zijn psyche. Het kenmerk dezer veelstemmigheid is niet (gelijk bij tijdgenooten) eene harmonische polyphonie, quasi individueel samenzingende melodieën, wier expressie en deining echter gevangen blijft in de quadratuur der harmonie en vooral in het parallelisme der maat, doch 1^o metrische conceptie van de melodie, d.w.z. dat hier het motief als motorische kracht verworpen is en de melodie rechtstreeks golft uit de sensatie (de z.g. oratorische rythmus), waardoor de symmetrie sensitief wordt, onzichtbaar en immaterieel, in tegenstelling tot de uitgerekende en geëmancipeerde evenwijdigheid der decadenten van Beethoven. 2^o De logische en strenge doorvoering van dit princiep door ieder détail van het werk.

Er is over de persoonlijkheid van Diepenbrock en zijn zeer origineele (en aangrijpende!) kunst nog veel te schrijven. Doch over een en ander den volgenden keer in verband met de reeds anderhalf jaar oude uitgave van Noske in Middelburg, drie magnifieke liederen van Diepenbrock.

De programma-boekjes van het Concertgebouw

De uitmuntende en interessante bespreking der Marsyas-muziek door den heer Balthasar Verhagen, spoort me aan om een lang verzwegen woord te zeggen over de slordige, onsympathieke en onkundige wijze, waarop vroeger de programma-boekjes van het Concertgebouw werden geredigeerd, de z.g. analyses, welke nog altijd herdrukt worden en telkens en telkens aanleiding geven tot ergernis. Behalve dat het voor niemand prettig is, voortdurend hetzelfde te lezen en te herlezen, heeft de schrijver daarvan zijne opdracht en bevoegdheid overschreden, door een hem behagende kunstrichting (Schumann - Brahms) te verheerlijken en te propageeren in de termen waarover hij beschikt, en de antagonisten dier kleine zielen (Berlioz, Bruckner) zoo niet te schenden dan toch te deemoedigen met een wonderlijk kille hoovaardigheid.

Eén voorbeeld van schennis: Onlangs is Bruckner's Negende Symphonie gespeeld onder leiding van Evert Cornelis. In het programma-boekje stond het hoofdthema van het eerste deel geheel foutief aangeduid en met de daar gegeven melodie voor oogen, werd de compositie niet enkel warrig, doch zelfs onbeholpen en slecht. Ook de thematische opgave van het Scherzo was onbegrijpelijk onvolledig. Het is dus niet te verwonderen als men Bruckner troebel vindt! Wanneer men nu nagaat dat Brahms' muziek doorzichtig is als een winkelruit en die van Bruckners' als een prisma, Brahms' phantasie primitief naast de tooverachtige en schatrijke van Bruckner (wat zoo'n schrijver waarschijnlijk ook ziet doch liever verdonkert), dan ruikt men eene partijdigheid en men vermoedt een bekrompen geest, welke een propagandist zich wel mag veroorlooven, doch niet een redacteur van zuiver-technische analyses; geenszins! En me dunkt, nog daargelaten dat het systeem dier ontledingen onaesthetisch, ouderwetsch en ondeugdelijk is, dat het Concertgebouw, welks uitvoeringen tegenwoordig in waarde, veelzijdigheid en artisticiteit alle buitenlandsche overtreffen, ook in dit opzicht met dien kwart-eeuw ouden sleur moet breken, ter wille van zijn roem en de billijkheid, ten bate bovendien der bezoekers.

Percy Grainger

Grainger is het architype van den klavieromaan; tusschen zijn wijze van voordracht en het spel der machinale piano in haar tegenwoordige volmaaktheid bestaat bijna geen verschil. Hoe is het mogelijk dat niemand zich afvraagt waarin Grainger's originaliteit ligt? of er zich rekenschap van geeft dat Grainger speelt gelijk de Harold Bauers, Friedmanns en andere sport-pianisten, maar met nog heel wat minder geest? Is Grainger's aanslag niet immer dezelfde, verleden jaar, vandaag en zoolang zijn enthousiaste spieren zullen deugen? Is die coloristische eentonigheid en matte, vlakke tint, werkelijk geoorloofd in het land van Rembrandt en... toegejuicht? Is de bewondering voor zielloosheid al zoo uitbundig, dat men niet meer schijnt te bespeuren, hoe Grainger zijne stukken afdraait, heel virtuozig maar toch afdraait? Ziet ge niet dat zijn hulde aan den fatalistischen metronoom alle rythme en elke melodie vermoordt? Ziet ge niet dat hij erbarmelijk arm is aan elk heilig sentiment en heilige muziek? Ziet ge niet dat deze pianist niets heeft dan zijn virtuositeit, de sympathie van Griegs weduwe, het horloge en de ketting, die de meester (!) 25 jaar gedragen had, de sympathie van koningin Alexandra, den koning, den kroonprins en de kroonprinses van Denemarken, de keizerin van Rusland... ja, het staat er gedrukt (nog veel meer!) en iederen keer dat de heer Grainger optreedt, worden we besold, beslenderd en gehypnotiseerd met dergelijke zoetsappige onbeduidendheden.

Grainger, die ook de faam zijner haren bezit en koestert, (schuld zijner vereerders) verdient dat ik hier eindelijk over hem schrijf, en de aanbidders van dit gouden kalf zijn evenzeer waard, dat men ze hun psyche toont. En hier wordt n.b. ook zijn jeugd gehuldigd (hij is 29!) en zijn jeugdig vuur, de zwier van een mallemolenpaard en incarnatie van jolige oppervlakkigheid. Is het al dien offeraars der kostbaarheden van het enthousiasme aan dien sprakeloozen afgod meenens en moet men hun smaak waarlijk voor een criterium houden van smaak? Maar vergelijk dezen Grainger eens met Alfred Cortot, den genialen!

F.E.A. Koeberg

Het spijt me dat een persoonlijkheid als Koeberg niet zeldzamer is in Nederland, ik kon dan tenminste zijn talent met genegenheid vermelden. Hij kent veel en componeert niet kwaad, doch de huivering wil niet van me weg, dat de jongeren dan hij opnieuw veroordeeld zijn tot mededinging met een stil talent en dat zij opnieuw kans loopen in goedkoopen waan te verzinken. Let wel, dat Koeberg al veel succes, medailles, stipendium en kransen op zijn kerfstok heeft van jongsaf - want zulke dingen worden verantwoordelijkheden. Ik zie niet in waarom onze componisten zoo dikwijls stenen over gebrek aan waardeering. Ze zijn toch allen welgestelde lieden en velen kan men opnoemen voor wie protectie, rustig zorgeloos leven, echtelijk geluk en te schrijven composities klaar lagen als Edammer kaasjes op de markt. (Edgar Tinel maakte er zelfs een lijstje van op, toen hij begon.) En à propos... zou men beter kunnen aantoonen dat Mendelssohn, Schumann en Brahms in hun wezen antagonisten waren (en verstarde!) der levens-en-schoonheidsdronkene romantikers, dan door hun te wijzen op den nuchteren, lijzigen geest der leerlingen van de bewonderaars dier antagonisten?

Ik herhaal dat het me spijt, ook bij Koeberg al weer te moeten waarnemen, dat het hem ontbreekt aan wijde visie en phantaisie in zijn beperkte polyphonie, monotoon en onveranderlijk rythme, in zijn vorm-affectatie (onophoudelijk A-B-A.) aan smaak door aanwending van schrille, barbaarsche effecten, onharmonische en passielooze germanismen! aan een juiste aanvoeling van den stand der tegenwoordige muziek, door eindeloos te liefhebberen in ostinati en geheele stukken te baseeren op één onafwijsbaar melodisch of rythmisch motief.

Er bevinden zich in Koebergs ‘Een Koningssproke’, dat in het Concertgebouw onder zijn voortreffelijke leiding gespeeld is, zeker mooie passages, doch het geheel gaf me den indruk van verkleumend sentiment, gemis aan hartstocht, sensatie en diepte, (met betrekking tot de individualiteit). Onze landgenoot Jan Ingenhoven koos een beter deel en hij, in zijn techniek en sentiment een modern Franschman, tienmaal origineeler en krachtiger dan Koeberg, bond te München in zijn eentje den strijd aan tegen Duitschland, dat voor zijn fijne verbeeldingen natuurlijk doof is, 't spreekt van zelf. Maar zou het geen tijd worden, dat men hier van zijne composities eens ernstig notitie nam? Ik hoop binnenkort den lezer een weinig over Ingenhovens merkwaardiger werk te schrijven.