Bijdragen aan De (Nieuwe) Amsterdammer (oktober 1910-mei 1915)

Georg Henschels Requiem, (door de Kon. Oratorium Vereeniging, onder leiding van den componist)

Wanneer Henschel niet had gewerkt in de traditie zou ik zijn requiem een meesterstuk noemen. Ik bewonder deze Nenia doch onder voorbehoud. Zijne beheersching der techniek is overal grandioos. Henschel kent de essence van alle stijlen en daarom hun kracht. Doch halstarrig conservatief van het genre Felix Draeseke, accepteert hij nog wel den invloed van Hector Berlioz (bij deze beginsel-ruiters schijnt alles bewust te gebeuren) maar verder niet. Hij was een vriend van Brahms en zijn zoeken en trachten gaat ook in historische richting: Bach, de oude koorcomponisten, het middeneeuwsch Gregoriaansch En evenals Brahms, ofschoon niet zoo voorzichtig, mengt hij zoo'n proefondervindelijk verkregen stijl-methode met het onvolgroeide realisme der Fransche Romantiek. Een doode alchimie welke nooit leverde het goud. Men noemt groote meesters wel eens mijlpalen. Dit is juist, maar men kon hen nog eer vergelijken bij den beroemden rijstepap-berg. Hoevele kleine menschen hebben inderdaad al beproefd er zich door heen te eten.

Om een beeld te krijgen van den componist als epigoon beschouwe men zijn Dies Irae. De tekst is zooals men weet van Thomas a Celano. Nog nooit hebben musici een dichter ergerlijker mishandeld dan dezen, daar allen zich vergisten in de bedoeling der poëzie. Het is de visie van die wereldschemering, niet de expressie; het is de beschrijving, niet het sentiment; maar boven alles: het is schrik, geen verschrikking. Tekst-illustratie heeft altijd iets onlogisch aan zich, omdat den een dit woord zal treffen uit het gedicht den tweede een ander. Maar er is merkwaardige analogie (de Tuba mirum uitgezonderd) tusschen den Dies Irae van Berlioz en dien van Henschel. Ten eerste in het bovenaangehaalde foutieve tekst-commentaar; verder vergelijke men onderdeelen als het Rex tremendae majestatis e.a. Het zijn geen reminiscenties van tonen en klanken, dat is waar, maar van de innerlijke muzikale ziel, den psychischen ondergrond en architecturale opvattingen, wat even erg is.

Ik bewonder dit Requiem om Henschels ontzaglijke veelzijdigheid, zijn verbazende routine, zijn critischen kijk op de effect-middelen, zijn enorme zekerheid, zijn geweldige artistieke wil, zijn kunstenaarstemperament. Zijn werk bevat geniale passages. De conceptie is in ieder geval monumentaal. Al faalt Henschels individualiteit, het is doorleefd, doorvoeld. Dit lijkt mij zijn innigste intentie: de verklanking van het fel-smartelijke, de schrijning van den dood en hoe dat klaar, licht, lief en duidelijk-goed wordt, langzaamaan met stille overgangen stijgend tot een aetherischen vrede van zachten weemoed, geluk en liefde voor het leed dat nog even wondt in de kozende herdenking. Hij bereikt deze huiverige contemplatie werkelijk in den Agnus Dei en den laatsten requiem. Zoo onderging ik ook de emotie, ik voel ze als zeldzaam en grootsch en al leefde Henschel nu geen halve eeuw vroeger, toch wil ik hem vereeren als een machtig kunstenaar.

Willem J.C. Gerke

Het programmaboekje van 't eerste concert door 't Residentie-orkest bevatte (met portret) de volgende biografische bijzonderheden over W.J.C. Gerke, die ik hier verkort weder geef: Hij is geboren te A'dam in 1876; hij begon op 9-jarigen leeftijd viool-studies bij J.A. Tak; in 1891 werd hij leerling der orkestklasse van W. Kes; in 1895 violist bij de Ned. Opera, in 1896 van het Concertgebouw; in 1900 muzikaal assistent van Mr. H. Viotta bij de Wagner-vereeniging; in 1904 trad hij uit het Concertgebouworkest, werd voornamelijk viool-leeraar, onderwijl het dirigeeren leerend bij B. Zweers; in 1905 directeur van een A'damsch studenten muziek-corps, in 1909 van een Utrechtsch.

Niet zeer belangrijk, wel? Hoe legio velen hebben soortgelijken levensloop al ‘doorworsteld.’ Neen, de heer Gerke is allesbehalve een Titan. Hij is de karikatuur van een begaafd mensch. Hij doet alsof hij alles weet en kent en het lijkt inderdaad alsof alles raak is wat hij doet.

Ik wil niet voorstellen hem aan 't hoofd te plaatsen van een minderrangsorkest, ofschoon men dan zou merken hoe weinig raaks er is in zijn zwaarwichtige gebaren en wijden armhaal. Maar wat bracht hij weinig terecht van Brahms! Zeker er waren aardige details, maar het bleven details en dan nog: hoe grappig, geestig, studentikoos en zelfs snoezig, coquet! Het was een vermakelijk, ingenieus legspelletje. Gerke dominoot graag, dat bleek wel uit deze reproductie. Het spijt me dat ik hem niet beter kan typeeren, maar hij heeft absoluut niets individueels; het persoonlijkste aan hem lijkt mij nog dat hij zonder stok dirigeert.

Een ding kunnen wij allen van hem leeren: de reclame en hoe men er komt. Een prachtig orkest in de eerste plaats, vervolgens een zaal, daarna een volle zaal, men gooit met de vrijkaarten als met strooibiljetten (Gerke was er niet zuinig mee) ten laatste succes; daarvoor zorgt het programma: De preludes van Liszt b.v. die slaan altijd in. Hierbij een wiegeliedje, voortreffelijke waar; men vergete ook niet het serieuze airtje: een symphonie van Brahms, daarmee neemt men de pers, die toch al zoo gedwee is bij onbenulligheden, grif voor zich in. En de talrijke goede menschen die eens een avondje gratis uit kunnen, klappen nooit karig; wat waren er veel!

Nog een kleinigheid: Wie het voorspel van Lohengrin hoorde vond het misschien heel schitterend, n.l. het hoogtepunt met den imposanten bekkenslag. Hoe onaccuraat echter van samenspel klonken de 19 eerste maten der violen, hoe onvast van timbre, ongeacheveerd de 16 volgende van fluit, hobo en klarinet!