Battista Guarini's 'Il pastor fido' in de Nederlandse dramatische literatuur

[p. 1]

Verantwoording

Il Pastor Fido van Battista Guarini is een van die beroemde werken uit het verleden, welke nog slechts bij cultuurhistorisch geïnteresseerden bekend zijn, en dan veelal enkel bij name. Literatuurhistorici onder hen noemen het spel meestal in één adem met Torquato Tasso's Aminta. Zijn zij gespecialiseerd in de 17e-eeuwse letteren van een of meer der Westeuropese landen, dan weten zij dat het destijds bijzondere faam genoten heeft en op verschillende toneelstukken invloed heeft uitgeoefend. Neerlandici tenslotte lezen in hun handboeken dat Hooft bij het schrijven van Granida, en Vondel voor zijn Leeuwendalers gebruik gemaakt hebben van Guarini's pastorale spel; een enkeling onder hen herinnert zich dat Huygens er in zijn jonge jaren enige fragmenten uit vertaald heeft. Verder reikt hun kennis veelal niet.

Wil men zich wat nader informeren over de aard van het pastorale drama van Guarini, en over de doorwerking ervan in de Nederlandse letteren, dan vindt men in studies over de twee zojuist genoemde Nederlandse spelen enige gegevens. Betrouwbare mededelingen over de faam die de Pastor Fido heeft genoten, en over de wijze waarop hier te lande de kennismaking met het spel tot stand kon komen anders dan door lectuur in het origineel - slechts mogelijk voor een kleine groep die het Italiaans voldoende beheerste - zijn echter niet gemakkelijk te vinden. In Nederlandse studies wordt zelden méér gezegd dan dat Guarini's werk een van de meest herdrukte en vertaalde spelen uit het eind van de zestiende eeuw is geweest; een enkele maal wordt een vertaling met name genoemd.

Informatie over de Pastor Fido, die zich niet beperkt tot een schematische inhoudsweergave van het stuk en enkele opmerkingen over de bekendheid ervan, moet men zoeken in monografieën. Die voeren de lezer meestal ver van huis: hetzij naar het Franse, Spaanse, Duitse of Engelse taalgebied, hetzij naar Guarini's vaderland.

Het doel van deze studie nu is tweeledig. Allereerst wil zij de Nederlandse lezer zo goed mogelijk kennis doen maken met het beroemde, vaak genoemde spel van Guarini. Daartoe werd deel I geschreven.

[p. 2]

Het tweede doel is diezelfde lezer vertrouwd te maken met Nederlandstalige dramatische literatuur uit het tijdperk van Renaissance en Klassicisme die nauw, wat losser, of van oppervlakkig tot vluchtig met de Pastor Fido gelieerd is. Dit gebeurt door een min of meer uitvoerige bespreking van de mij bekende vertalingen en bewerkingen van Guarini's spel, alsmede van de toneelstukken waarvan terecht of ten onrechte beweerd is dat zij structurele invloed van de Pastor Fido hebben ondergaan. Als een soort toegift worden de fragmenten uit dit spel besproken, die Huygens - in het kader van een plan om samen met anderen tot een volledige en voorbeeldige vertaling te komen - in het Nederlands overzette. Dit alles vindt men in deel II. De inhoud ervan zou kunnen worden gekarakteriseerd als een gedeelte van het materiaal (alleen het ‘dramatische’!) voor het ‘Nederlandse’ hoofdstuk van een (ongetwijfeld in teamwork) nog te schrijven boek, waarover de meest recente editeur van Guarini's spel spreekt. Deze, L. Fassò, schrijft in de Introduzione tot de Opere di Battista Guarini - waarvan Il Pastor Fido het hoofdbestanddeel uitmaakt -: Sulla fortuna europea del Pastor Fido, che fu vasta e profonda, e gareggiò con quella dell' Aminta (che forse superò), ci sarebbe da scrivere un bel libro. De hier gesignaleerde omvang en diepgang van de Europese fortuna van Guarini's pastorale spel wordt in het vervolg van de Introduzione enigermate toegelicht door enkele gegevens, die ik hier wil vermelden ter verklaring van de beperkte opzet van mijn studie. Fassò stelt vast dat de bekende editio definitiva van de Pastor Fido uit 1602 (dat is 13 jaar na de editio princeps), reeds de 20e druk is. In de loop van de zeventiende eeuw werd de tekst nog een veertigtal keren herdrukt. Ook in de achttiende eeuw zagen nog een veertig drukken van de Italiaanse tekst het licht. In 1886 telde Rossi in een toen reeds incomplete lijst 113 Italiaanse edities en 64 vertalingen. Een en ander maakt ons duidelijk dat de verbreiding van Guarini's tekst in het origineel en in vertaling immens moet zijn geweest. Men mag verwachten dat de bekendheid en de vertrouwdheid met de Pastor Fido eveneens uitermate groot waren. Het is dan ook letterlijk en figuurlijk onbegonnen werk in àlle genre's en op àlle terreinen van een Westeuropese literatuur de sporen van de Pastor Fido na te gaan en van zo'n speurtocht verslag uit te brengen.

Op grond van deze overweging heb ik mijn terrein van onderzoek beperkt. Ik breng slechts toneelstukken ter sprake; bovendien alleen die welke vertalingen of bewerkingen mogen heten, alsmede die welke structurele invloed van de Pastor Fido hebben ondergaan of waarvan dit verondersteld is. Eigenlijk kan men slechts met betrekking tot deze laatste categorie spreken van een studie van de invloed die door de Pastor Fido in de Nederlandse literatuur is uitgeoefend. De behandeling van de vertalingen en bewerkingen is veeleer een studie van de wegen waarlangs de Pastor Fido het Nederlandse cultuurgebied heeft bereikt.

[p. 3]

De aanleg van dit wegennet blijkt plaats te hebben gevonden vanaf de vroegste jaren van de 17e eeuw, een decennium na het verschijnen van de Pastor Fido, tot halverwege de dertiger jaren van de 18e eeuw: om precies te zijn tot 1735. De chronologische beperking werd mij derhalve opgelegd door de zelfgekozen omgrenzing van mijn werkterrein.

De opzet van dit boek hangt vanzelfsprekend nauw samen met mijn doelstellingen. De indeling behoeft dan ook weinig toelichting. Deel I vindt zijn zwaartepunt in Hoofdstuk II dat een uitgebreid inhoudsoverzicht van het spel geeft: zo kan men Guarini's stuk ook zonder beheersing van het Italiaans leren kennen voor zover het de opbouw, ‘enscenering’ en karakteristieke spel-details betreft. De lyrische en epische kwaliteiten ervan - in lyrische zang-en-dans-passages, in bodeverhalen, in vertellingen van voorvallen uit het verleden, in Koren - kunnen zó natuurlijk geen reliëf krijgen; kennis dáárvan valt slechts via lectuur of aanhoren van de originele tekst te verwerven. Aan dit hoofdstuk gaat een poging vooraf de lezer enigszins vertrouwd te maken met het pastorale drama in Italië, waarvan de Pastor Fido een - zij het zeer eigen-aardig - specimen is. Ontstaan, ontwikkeling, aard en geschiedenis van de pastorale dramatiek worden in deze inleiding beschreven, waarbij ik steeds het oog heb gehouden op het eindprodukt van die ontwikkeling: Guarini's spel. Het derde hoofdstuk belicht de Pastor Fido met de ‘schijnwerpers’, enerzijds van de theoretische strijd die erom gevoerd is in de late 16e en de prille 17e eeuw, anderzijds van de theoretische beschouwingen die men er in de loop van de 20e eeuw aan heeft gewijd. Is men met het spel aldus zo goed mogelijk vertrouwd geraakt, dan kan men - als overgang van dit deel naar het volgende - in Hoofdstuk IV een indruk krijgen van zijn Europese faam. Ik schets daar in grote lijnen de achtergrond van vertalingen in het Frans, Spaans, Engels, Latijn en Duits, waartegen men dan het Nederlandse aandeel in de vertalende belangstelling voor Guarini's spel dient te zien.

Deel II is chronologisch van opzet wat de vertalingen en bewerkingen betreft. Na de bespreking van het tiental stukken dat tot deze categorie moet worden gerekend, komen in een elfde hoofdstuk de spelen aan de orde waarvan terecht of ten onrechte is gezegd dat zij onder (structurele) invloed staan van de Pastor Fido. Het twaalfde hoofdstuk bevat als ‘toegift’ de bespreking van Huygens' Guarinifragmenten. Een samenvattend en concluderend hoofdstuk XIII vormt de logische afsluiting van het tweede deel.

Een enkel woord tenslotte over de grote omvang van Hoofdstuk I van het tweede deel. Daarin wordt Theodore Rodenburgh's Anna Rodenbvrghs Trouwen Batavier besproken, het eerste Nederlandse spel dat nauw gelieerd is met de Pastor Fido. Dat dit stuk zoveel ruimte toebedeeld heeft gekregen vindt zijn oorzaak en rechtvaardiging in

[p. 4]

verschillende overwegingen. Allereerst de overweging dat er tot op heden nog nauwelijks iets geschreven is over dit thans - althans bij name! - nog meest bekende spel van Rodenburgh. Die bekendheid hangt samen met de relatie Trouwen Batavier - Leeuwendalers: Vondel heeft voor zijn spel enkele namen ontleend aan het stuk van Rodenburgh. Studies over de Leeuwendalers vermelden alle dit gegeven, en vaak vindt men naar aanleiding daarvan een of andere omschrijving van de Trouwen Batavier, die het verband met de Pastor Fido ter sprake brengt. Maar hoe die relatie precies ligt, komt men uit die terloopse opmerkingen niet te weten. In de tweede plaats blijkt Rodenburgh's spel het eerste toneelstuk in het Nederlands, dat een bewerking van Guarini's spel moet heten. Het is een opmerkelijk vroeg blijk van belangstelling voor de Pastor Fido. Het is - derde overweging - bovendien een merkwaardige bewerking met een zeer speciale doelstelling, die resulteert in een soort spel waarvan enkele jaren later Hooft op hoger niveau een proeve gaf met zijn Granida (overigens zonder dat er sprake is van enige emulatie met de (toen nog ongedrukte) Trouwen Batavier). Vierde en laatste overweging: de Trouwen Batavier, een vroeg-zeventiende-eeuwse bewerking van een formeel als voorbeeldig geconcipieerd en geschreven nieuw specimen dramatiek, verdient ook dáárom de volle aandacht. Rodenburgh's spel staat chronologisch aan het begin van wat men ook in Nederland kan karakteriseren als de formation de la doctrine classique voor het toneel. Anders gezegd: de Trouwen Batavier is een van de eerste spelen in ons land die kans maken een bijdrage te kunnen leveren voor de wordingsgeschiedenis van het ernstige klassieke drama uit de Renaissanceperiode in Nederland, omdat de Trouwen Batavier ‘uitgaat’ van een formeel-exemplarisch spel uit het land waar bijvoorbeeld de eis der drie eenheden al een kwart eeuw tevoren was geformuleerd. - Tenslotte werd de omvang van het hoofdstuk over de Trouwen Batavier mede bepaald door de vele problemen waarvoor niet alleen de tekst maar ook het voorwerk ons stellen en die ik, naar ik meende, niet terzijde kon laten liggen.