Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

Hoe die coninc Edeward een wijf nam, ende vander feeste die men daer dreef. xv.^{Cap. 15.}

In desen tide dat dit gesciede¹⁰⁷²
Daer ic nu af hier bediede,
So was .i. sake sonderlinge
Alse van huwelike dinge.
Want hier vore had gesant^+1076-1085
Edeward in Spaengenlant
Ane den coninc deser gelike:
Of hi hem in huwelike
Siere dochter geven wille nu.
Dese liede quamen, secgic u,⁺

Cap. 15. Dit en de vijf volgende hoofdstukken zijn opgenomen in de Bloemlezing uit Middelnederlandsche Dichters, bijeenverzameld door Dr. Eelco Verwijs, 2^de deel, blz. 148-162. Over de wijze van uitgeven van Verwijs, zie onze Inleiding.

1072 In desen tide enz. Velthem begaat hier een anachronisme: Eduard was reeds getrouwd in 1254.

+ (5)

1076-1085 Koning van Spanje, d.i. van Castilië, was in 1254 Alfons X (1252-1284), en niet met zijn dochter, maar met zijn zuster, Eleonore van Castilië, dochter van Ferdinand III, huwde Eduard. Eleonore stierf den 29^sten November 1290.

+ (10)

[p. 296]

 

Recht doemen dese stat

 

Gewonnen hadden, ende brachten, dat

 

⁺ Die coninc van Spaengen gerne soude

1085

Siere dochter geven, op dat hi woude.

 

Om dit so was geverst al daer⁺

 

Van dien gevangenen over waer,¹⁰⁸⁷

 

Datmer niet en over rechte.

 

Mar die coninc beval bedichte

1090

Datmense vaste hoeden soude;

 

‘Ende ward oec dat bi yemens scoude⁺

 

Enich van hem ontginge daer,

 

Ic soude den genen rechten so naer,

 

Dat diet sagen meer vord an

1095

Hem lieten ontgaen gevangen man.’

 

Die stat heeft hi oec beward,⁺

 

Ende daer in geset mede ter vard

 

Met siere hant alle gerechte

 

Die die stat selen berechten,

1100

Ende hueden vort van mesvalle.

 

Dus trac die coninc vandaer met alle^+1101-1103

+ bl. 19 e.

+ (15)

1087 van dien gevangenen, van wie sprake is in 't voorgaande hoofdstuk, vs. 1041-1048 en 1059-1063.

+ (20)

+ (25)

+ (30)

1101-1103 Eduard ging niet alleen zijn bruid te gemoet, maar begaf zich zelfs naar Spanje. Het huwelijk werd gesloten in het klooster Las Huelgas nabij Burgos, van waar het bruidspaar pas het volgende jaar terugkeerde.

[p. 297]

 

Jegen sine bruut, godweet,

 

Diemen hem brinct jegen gereet.

 

Dus quam dese huwelijc toe,

1105

Daer menich om blide was ende vroe.

 

Feeste was daer in allen sinne.⁺

 

Te Lonnen was si vort binnen:¹¹⁰⁷

 

Daer was si sekerst, na sijn verstaen,

 

Want hi was daer eerst ontfaen,

1110

Doen hi ongeweldich was

 

Sijns lants, alsict hier voren las.⁺¹¹¹¹

 

Dansen, reyen, singen, springen,

 

Hets niemen diet mochte vort bringe[n],

 

Die feeste die de stede dreef.

1115

Die gene diet dlatijn bescreef,¹¹¹⁵

+ (35)

1107 Eleonora begaf zich naar Londen vóór haar echtgenoot: den 23^sten Juni werd zij plechtig ingehaald; den 30^sten November daaraanvolgende kwam Eduard zelf: Hoc anno (1255) in festo Sancte Eldrede (23^sten Juni), tunc temporis die dominica, soror regis Hispaniae, uxor domini Edwardi, primogeniti domini Regis, venit Londoniis, cui innumerabilis populus Episcoporum, Comitum, Baronum, Militum et Civium obviam exivit a Civitate; et etiam Dominus Rex in propria persona sua, Civitate Londoniarum nobilissime aturnata et acurtinata....Eodem anno Dominus Edwardus, primogenitus Regis, venit Londoniis a Wasconia in Vigilia Sancti Andree (30^sten November) civitate optime cortinata (Chronica Maiorum et Vicecomitum Londoniarum, ed. Th Stapleton, London, Cambden-Society 1846, pp. 22 en 23). Zie ook Mattheus Paris., 909, 911, 916.

+ (40)

1111 als ic hier voren las: zie het eerste boek, vs. 3833-3838.

1115 Die gene diet dlatijn bescreef. Zou Velthem dus een Latijnsche bron benuttigd hebben om de feesten der tafelronde te beschrijven die ter gelegenheid van dit huwelijk heeten gegeven te zijn? Hij laat het althans zoo voorkomen. Maar het is opmerkenswaardig, dat geen enkel kronijkschrijver gewaagt van een tafelronde bij Eduard's huwelijk, wat trouwens nogal natuurlijk is, daar de prins toen nog maar zestien jaar oud was, en tot een dergelijke onderneming nog niet bekwaam. Edoch, onder Eduard's regeering kwamen zulke tafelronden in Engeland meer dan eens voor, en Velthem heeft er of wel zulk eene bij het bewuste huwelijk verplaatst, of wel er eene meer verdicht, waartoe wij hem, bij zijn bekende voorliefde voor dergelijke schouwspelen, wel in staat mogen achten (verg. N. Marais Hoogenhout, Untersuchungen, pp. 41-43) Dit laatste vermoeden wint aan waarschijnlijkheid, als men bedenkt dat Velthem geen andere ridders van de Ronde Tafel laat optreden dan dezulke, die in de Fransche, inzonderheid in de naar deze in 't Middelnederlandsch vertaalde romans voorkomen, speciaal in den waarschijnlijk door hemzelven gecompileerden Lancelot. Zie beneden de aanteekeningen bij cap. 16.

[p. 298]

 

Seide so vele van deser saken.⁺

 

Dat ongelovelijc waer in spraken;

 

Want so grote behagelhede

 

Alse men daer dede in die stede,

1120

Dadict u also verstaen,

 

Gine gelovets niet, sonder waen.⁺

 

Alle dage, al .viij. dage uut,

 

Was in die stat dmeeste geluut

 

Van trompen, vedelen ende tambusen,

1125

Sitolen, harpen; in allen husen

 

Van der stat was sonderlinge spel.⁺

 

Hoe soudemen dit toe bringen wel

 

Datment al mocht gescriven,

 

Die feeste die si onderlinc driven,

1130

Die va[n]derstat? Ens lichtelijc niet.

 

Ic late bliven alsoet gesciet,⁺

 

Ende scrive vanden coninc vord

 

Van dingen die te hem behord

 

⁺ Des coninc feeste was dus gedaen:

1135

Daer mochte uut ende in gaen

 

Wie dat wille, [...] ende ongeheten;⁺

 

Ende spelen, dansen, drinken, eten,

 

Dit was niemen daer wederseit.

 

Binnen der feeste ward daer geleit

+ (45)

+ (50)

+ (55)

+ (60)

+ bl. 19 f.

+ (65)

[p. 299]

1140

Ene tafelronde van ridderen ende cnapen,

 

Dat wie so wille, mochter [...] wapen⁺

 

Dragen ende joesteren mede.

 

Daer was gemaect na den sede

 

Een spel va[n] Artur den coninc,

1145

Ende geordineert also die dinc,

 

Ende ut gescoren die beste saen,⁺

 

Ende genoemt daer sonder waen

 

Na die heren van ouden stonden^1148-1149

 

Diemen hiet vander tavelronden.

1150

Oec had die coninc geheten te voren

 

Cnapen, die daer souden doen horen⁺

 

Neuwe boetscape ute alle lande

 

Van stride, van orloge alte hande;

 

Ende hoemen vermane van desen

1155

Elken ridder, die ut gelesen

 

Ware na siere werdichede,⁺

 

Dat hi bescudden vare die stede,

 

Oft dien casteel, ofte dat lant,

 

Daer hem die bode af dade becant.

+ (70)

+ (75)

1148-1149 die heren...vander tafelronden, in de Middelnederlandsche romans gewoonlijk die gesellen vander tafelronde genoemd. Zie over hun aantal, en over de voornaamste die bij name genoemd worden, J. te Winkel, Gesch. der Nederl. Letterk. I, 154 en 157, tweede noot, en Jonckbloet, Rom. v. Walewein II, 191.

+ (80)

+ (85)

[p. 300]

1160

Dit hadde die coninc met vorrade

 

Gemaect, so vast ende so gestade,⁺

 

Dat elc sijn recht houden sal

 

Na datmen daer ordinieren sal;

 

Ende swoerent daer. opter stede,

1165

Te houden na coninc Artur sede

 

Dat spel ende die tavelronde.⁺

 

Mar sine wisten niet ter stonde,

 

Noch en hoeden hem oec niet

 

Van dat die coninc sinen cnape[n] hiet.

1170

Datmen int spel soude vortbringen

 

Van allen steden die werringen⁺

 

Die hem letten ende die hem deren;

 

Ende dat si om dit verweren

 

Selen sijn gemaent daer toe

1175

Dat sijt daer moeten geloven alsoe,

 

Oft si selen met scanden groet⁺

 

Ontwijst sijn daer albloet

 

Van haren gesellen. Dus waest daer

 

Geordineert daer al vor waer.

+ (90)

+ (95)

+ (100)

+ (105)

c. 15, opschr. coninc hs.: .coninc als boven in vs. 1055. - daer in het hs. voluit. 1077 Spaengenlant hs.: spaengen lant

1083 hadden door Verwijs, Bloemlez. 2, 148 onnoodig veranderd in hadde 1085 woude Ten gevolge van de lengte van het vers staat -de boven wou- met een verwijzingteeken dat het er achter behoort. 1086 geverst in het hs. voluit. 1087 waer in het hs. voluit. 1089 bedichte: aldus in het hs. 1092 Enich: in het hs. veeleer Enith 1093 Ic door Verwijs, Bloemlez. 2, 148 ten onrechte veranderd in * Hi - naer in het hs. voluit. 1094 meer Door Verwijs, Bloemlez. 2, 148 veranderd in * nemmeer doch ten onrechte, zooals ook reeds door Verdam, Middelnederl. Woordenb. 4, 2330 is opgemerkt. Zie voorbeelden van 't gebruik van ‘meer’ zonder ontkenning, dat o.a. bij Velthem herhaaldelijk voorkomt, in het Middelnederl. Woordenb. 4, 1298. 1097 vard in het hs. voluit. 1100 mesvalle Lelong's verkeerde lezing * caesvalle is indertijd reeds verbeterd door M. de Vries, Middelnederl. Taalz. 98; zie ook Verwijs, Bloemlez. 2, 148 en Verdam, Middelnederl. Woordenb. 3, 1103. 1101 van daer Door Verwijs, Bloemlez. 2, 148 onnoodig veranderd in * daen

1108 was si hs.: was hi Aangezien in het voorgaande vers gezegd wordt dat Eduard's vrouw Londen ‘binnentrekt’, kan in dit vs. niet staan, dat Eduard zelf zich dáár het veiligst achtte; te minder, daar hij de prinses niet vergezelde: hij achtte háár daar het veiligst, omdat Londen hém in zijn tegenspoed getrouw gebleven was. 1111 Sijns Bij Verwijs, Bloemlez. 2, 149 is Lelong's fout * Synes blijven staan. 1112 Dansen: de slot-n op staanden voet verbeterd uit een r 1113 bringe[n]: het verkortingstreepje boven de slot-e is den kopiïst in de pen gebleven; ook reeds verbeterd door Verwijs t.a.p. 1115 dlatijn door Verwijs t.a.p. is het lidwoord d- zonder noodzaak weggelaten.

1125 Sitolen aldus wel degelijk in het hs.; Lelong's lezing Si tolen is indertijd verbeterd door M. de Vries, Middelnederl. Taalz. 163. - harpen: har- in het hs. voluit. 1130 va[n]der hs.: vader het verkortingstreepje boven de -a- is den kopiïst in de pen gebleven; ook reeds verbeterd door M. de Vries, Middelnederl. Taalz. 164 noot. - lichtelijc Door Verwijs, Bloemlez. 2, 149 onnoodig veranderd in * lichte 1136 [...] ende ongeheten hs.: ende ende ongeheten Door Lelong in zijn uitgave stilzwijgend verbeterd. 1138 wederseit hs.: weder seit

1141 mochter [...] wapen hs.: mochter daer wapen een van de twee bijwoorden zal wel overbodig zijn. Lelong's verandering en verkeerde lezing * mochten der wapen zijn door Verwijs t.a.p. behouden. 1144 va[n]: in het hs. zeer duidelijk na maar het is even duidelijk dat op na den sede een bepaling volgen moet; beneden in vs. 1165 leest men dan ook na coninc Artur (= * Arturs) sede en in vs. 1262 na Arturs wise. - artur de juiste lezing van het hs. is reeds medegedeeld door M. de Vries, Middelnederl. Taalz. 6, ter verbetering van die van Lelong, die het verkortingsteeken voor -ur hier verkeerd oploste, terwijl hij het goed deed in vs. 1165. Zonderlingerwijze is Lelong's lezing bij Verwijs, Bloemlez. 2, 150 blijven staan. 1146 ut gescoren Het is niet noodig te lezen * ut geeoren waartoe men allicht geneigd zou zijn en zooals door Jonckbloet, Gesch. d. Nederl. Letterk. 2, 114 dan ook is gedaan. Terecht heeft Verwijs, Bloemlez. Gloss., mnl. ‘utsceren’ vergeleken met hgd. ‘ausscheren’ en daarbij verwezen naar Grimm, D. Wtb. 1, 948. 1150 had door Verwijs, Bloemtez. 2, 150 onnoodig veranderd in * hadde 1151 Vóór die in het hs.: doen maar op staanden voet doorgehaald.

1160 vorrade hs.: vor rade 1168 hoeden hs.: horden De verbetering is afkomstig van H.J. Eymael, Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 142, die echter ten onrechte meent, dat het hs. wel degelijk hoeden heeft: voor een onervaren oog lijkt de ronde r vaak op een e. - hem in het hs. voluit. 1172:1173 deren: -weren in het hs. voluit. 1178 haren: har- in het hs. voluit. c. 16, opschr. heren in het hs. voluit. 1180 ut vercoren Door Verwijs, Bloemlez. 2, 150 veranderd in * utvertogen Afgezien nog van het twijfelachtig bestaan van ‘utevertien’ in den zin van ‘utetien’, lijkt deze verandering toch overbodig. Zooals het vers is, zal het wel beteekenen: ‘de koning is, “uitverkoren” als hij is, voorop’.