Darrenslacht

[p. 48]

Middenpaneel

Platgedrukt door het gewicht van de geschiedenis. De afdruk van de versteende varen kleurt mijn handpalm zwart. De vrouw had hem met een teder gebaar in mijn hand gelegd en mijn vingers tot een vuist geprest.

‘Bewaar hem goed, hij is voor jou.’

In het Geologisch Museum aan de Akerstraat heb ik honderden fossielen bewonderd, die tientallen miljoenen jaren bewaard zijn gebleven. Onder de staatsmijn Emma heeft men een bos van wel tienduizend vierkante meter gevonden met boomstammen tot vijf meter dik en dertig meter lang. Verbrokkeld en later vernederd tot halffabrikaat.

‘Fotonegatieven van de historie’, opper ik.

De oude vrouw kijkt me verbaasd aan: ‘Ja, dat zal wel, van die, wat was de naam, fotonegatieven. Die spaar ik niet. Ik spaar energie.’

Ze loopt parmantig voor me uit, de witte schort nog om. We dalen af in de kelder. De grote carbidlamp baart schaduwen op het plafond. ‘Ze hebben mijn licht afgesloten.’ ‘Ze’ zijn in negatieve zin altijd de gemeentebedrijven die wegens wanbetaling de meter van de muur hebben verwijderd. Ze duwt de kelderdeur open en gaat mij voor. ‘Kijk, mijn collectie, kijk!’ Mijn ogen wennen slecht aan de nauwelijks verlichte ruimte. Pas na enkele minuten zie ik de houten rekken staan, verwant aan de voorraadrekken bij mijn moeder. Mijn moeder stalde daar de inmaakpotten met vlierbessenjam, met kweeëngelei, oranjemarmelade, princessenbonen, kwetsenjam en rolpens. Op de rekken ook hier weckglazen, keurig gerangschikt. ‘Allemaal twee liter inhoud,’ zegt ze, terwijl ze de lamp laat schitteren in de glazen. Ik buig me voorover om

[p. 49]

ze beter te zien. ‘Kijk, kijk, hier heb ik de laatste jaren aan gewerkt. Ik heb kilometers gelopen om op de steenbergen mijn collectie bij elkaar te sprokkelen, kijk.’

De glazen bevatten tot mijn verbazing kolen, grote en kleine, zwarte, paarskleurige en muisgrijze. Alle potten zijn voorzien van etiketten, keurige witte etiketten met een rood randje. Ik lees het sierlijke handschrift, kinderlijk bijna:

Domaniale Mijn Kerkrade anthraciet 1950

Hendrik Rumpen esskool 1953

Wilhelmina Terwinselen synthraciet 1957

Maurits Lutterade vetkool 1969

Emma Treebeek cokes 1970

Oranje-Nassau Heerlen eierbriketten 1970

Carisborg bruinkool 1972

Alle mijnen zijn vertegenwoordigd, soms wel met vier of vijf soorten. En in de hoek liggen de industriebriketten van de Oranje-Nassaumijnen, gestapeld van 1 kilogram tot 10 kilogram. ‘Die passen niet in de potten’ verduidelijkt ze. ‘En weet je misschien waar Carisborg ligt?’ Ik beloof haar dat te zullen uitzoeken. Ze legt me omstandig uit dat ze eerst de kolen wast. ‘Witte steenkool,’ grap ik, maar ze vertelt onverstoorbaar verder. En dan maakt ze de weckglazen klaar voor gebruik. ‘Je kijkt naar de randen, die moeten gaaf zijn.’ Ze laat me een rubberring zien, die ze uit een Drosteblik haalt. ‘Goed rekbaar moeten ze zijn.’

‘Het verhitten in de weckketel is een nauwkeurig karwei. En dan laten afkoelen en controleren.’

‘En als alles klaar is en je de potten naar beneden draagt, dan word je beloond, luister.’

Ze pakt een pot met Emmacokes op en legt hem teder aan haar oor. Vroeger hoorde ik de golfslag van de wereldoceaan

[p. 50]

in de hoorn van de nautilusschelp van mijn vader.

Zacht mompelt ze: ‘Je hoort ze nog werken in de diepe mijngaarden, duizenden jaren werkten ze daar. Nu nog.’ Ik hoor niets, alleen het krassen van haar nagel tegen de potwand. ‘Leg je oor dan maar aan de grond, luister!’ De laatste woorden worden dwingend gesproken. Ik buig mijn knieën en druk mijn oorschelp tegen de grond. Moet ik de vaders en de zonen horen, de pikhouwelen en de pneumatische hamers? Ik hoor alleen haar onrustig ademen en een vaag, onheilspellend gerommel. Meer het geluid van bulldozers en afbraakhamers.

De mijn die ik ken, is de mijn van het stof, waarover mijn moeder klaagt. Het daalt neer op de raamkozijnen en het witte wasgoed op het platdak. En penetreert ook de gaten van mijn neus. ‘Hij moet naar een schonere omgeving, liefst bossen,’ zegt kno-arts Lubbers die mij behandelt.

De vrouw hurkt naast mij en verwacht een reactie. ‘Ik hoor niets,’ zeg ik. ‘Wordt er nog gewerkt?’

Nog even,’ antwoordt ze, ‘maar energie is er genoeg.’

Later lees ik dat die energie is vastgeklonken in steen en gangen, dichtgemetseld en onder water gezet. Maar de kracht van de werkers moet er nog zijn, rommelt, drukt, probeert een uitweg te vinden, nu niet, straks misschien. De bodem heeft een geheugen. ‘Kom nog eens langs.’ Ze houdt de deur voor mij open. ‘Kom nog eens luisteren.’

Veel te laat, tien jaar later, kom ik haar weer tegen in de stad. Niet dat ik haar vergeten ben. Vanaf het moment dat mijn hand het fossiel omhelsd heeft, is het zwart in mijn palm gebrand. Wat ik ook probeer, de groeven van mijn levenslijnen weigeren het stof af te geven.

[p. 51]

Nieuwe zepen, honderd keer baden, vrijwillig afwassen, niets helpt. Zelfs het recept van mijn tante uit Ik weet het, een verzameling van 3000 raadgevingen uit 1936, werkt niet. Al heb ik haar raad opgevolgd en mijn handen dagenlang met petroleum schoongemaakt. Ik heb en had handen met een zwarte gloed.

De avond van onze tweede ontmoeting graaf ik bij het afbraakterrein van het hoofdkantoor van dsm in de volksmond De Boerderij. Zij heeft een pioniersschopje bij zich en mompelt voor zich uit. Haar stem glijdt langs de muren van de stad. Met haar schopje graaft ze en verzamelt scherven van Romeinse potten en dakpannen in een plastic vuilniszak Ze zet de zak op het Albert Heijn-boodschappenkarretje en pas dan ziet ze mij staan. Langdurig kijkt ze mij aan. ‘Ik herinner me je, je lag met je oor aan de grond, ik weet het nog, ja, ja.’

‘Nu verzamel ik scherven, kapotte kruiken en probeer ze thuis weer in elkaar te zetten. Maar een hele pot heb ik nog niet. Dit zal wel nog ergens op passen.’ Ze laat de helft van een roodbruine deksel zien.

Ik heb thuis enkele dozen scherven, verzameld in de loop der jaren. Afgebroken wordt er in Heerlen genoeg, dus nachtelijke bezoeken aan bouwputten leveren karrenvrachten geschiedenis op. Ik besluit mijn collectie naar haar toe te brengen. Mijn bijdrage voor een hele pot.

Beneden zijn de ramen dichtgespijkerd, de voordeur is een stuk rottend hout. Waar in betere dagen een bel heeft gezeten, bungelt nu een touwtje. Een verweerd papier nodigt bezoekers uit aan dat touwtje te trekken. Een zwak belletje klinkt door het huis. Achter het touwtje schuilt een klein,

[p. 52]

groen, emaillen plaatje, waarop in rondschrift ensaid staat, met het jaartal 1912.

Ze steekt haar hoofd door het raam. ‘Ik doe de deur alleen open voor klanten. Mensen waarvoor ik een jurk of blouse kan naaien.’

Als ik omhoog roep, dat ik haar een doos Romeinse scherven kom brengen, opent ze deur.

‘Wat betekent ensaid?’ probeer ik. Ze beweegt haar lippen, alsof ze de woorden proeft: ‘De eerste Nederlandse stichting voor activering en introductie van damesmode-technieken, mijn oude instituut. Ik was directrice, gaf les, naaide ballroomjurken voor burgemeestersvrouwen en burgemeestersminnaressen. Maar mijn handen weigeren nu. Reuma. Ik wil nog proberen van alle scherven een jurk te maken. Draagbare geschiedenis. Kom, volg me maar naar mijn atelier.’

Een lange, stoffige gang leidt naar de achterkamer, die uitkijkt op haar tuintje. Langs de muren, die bedekt zijn met schimmels en spinnenwebben, ontwaar ik tientallen sinaasappeldozen vol scherven. De twee kisten die ik meezeul, laat ik op een open plaats vallen. Op de wankele tafel midden in de kamer liggen tientallen scherven, die blijkbaar gebroken zijn onder de heilloze pogingen gaatjes erin te maken.

‘Ik heb van alles geprobeerd, steekpinnen, draaiboortjes, maar de scherven blijven niet heel. Hoe kan ik in hemelsnaam een jurk maken, als ik de scherven niet samen kan brengen. Sjef van hiernaast heeft gezegd, dat een diamantboor de enige oplossing is, maar weet je wat zo'n ding kost?’

Ik sta hulpeloos toe te kijken. Techniek is niet mijn sterkste punt en mijn veronderstelling dat je scherven misschien met secondenlijm vast zou kunnen lijmen, heeft slechts wanhopig snuiven tot gevolg.

‘Ik zou de scherven ook bij alle Heerlenaren in de brievenbus kunnen doen.

[p. 53]

Elke bus een scherf, zodat de mensen weten, waar ze vandaan komen. Maar dat is een karwei van jaren voor een vrouw alleen.’

‘Hé, Paul, die scherven in mijn brievenbus, heb jij dat gedaan?’ Mieke woont in het Eikenderveld en laat me twee lichtbruine scherven zien.

Op de ene scherf staat ‘Geest weg’ gekrast met een naald en op de andere een kompas met ‘Oost, Zuid.’

Pas weken later begrijp ik de boodschap.

De vermoeidheid heeft zich in haar botten genesteld. De slepende tred toont de last die zij meetorst. Ze zoekt in vuilnisbakken naar weggegooide kranten, die zij in de kachel verbrandt voor de warmte. Haar fluisteren is nauwelijks hoorbaar. Ik breng mijn oor naar haar mond. Ze zegt: ‘Ik heb de energie ontdekt. Ik weet ook het geheim van schone handen. Kom snel!’

Finy Wouters wordt op 5 december 1994 dood aangetroffen in haar vervallen woning aan de Stationsstraat in Heerlen. Haar porceleinen schedel is verbrijzeld. Inmiddels is komen vast te staan dat zij voor haar dood seksueel werd misbruikt.