Sint Servaes legende

(1976)–Hendrik van Veldeke– rechtenstatus



[pagina 108]
Tweede boek Hebdi nu wale vernomen Wie* der heer is triecht* comen, Die heilige sinte Seruaes, Ende wie gedaen* sijn leuen was 5[regelnummer] Ende wie dat hi eyn eynde nam, Nu verneemt wiet daer nae quam. Doen dat gheschiet was altehant, Die hunen voeren doer die lantGa naar margenoot+ Mit heercracht alsoe beraden* 10[regelnummer] Dat sij groten scade daden. Attila ende die sijne° Sij besatten* agrippijne Dat Collen° sent ghenant waert. Doen quamen daer ane der vaert* 15[regelnummer] Die Elfdusent° meechde* Die god daer gheweechde. Die versloeghense alle ghemeyne, Sij en spaerdenter egheyne, Allen dat sij daer vonden. 20[regelnummer] Sij te stoerden ouch nae dien stonden Tongheren, die meere. Wie rijck dat sij weere, Sij moeste ommer* verstuert wesen. Sij en lieten nyemant ghenesen* 25[regelnummer] Der keersten die sy vynghen; Groot jamer* sij beghinghen Ane wijue ende ane manne. Te metze voeren sij van danne Soe sijs best consten gheramen*. 30[regelnummer] Te metze sij doen quamen Die coninck mit sijnen knechten
[pagina 109]
Opten paeschauont rechte. Metze dat sij doen besaten°. Des ontsaghen sij sich vtermaten 35[regelnummer] Die daer waren bynnen. Sij en mochtens doch nijet ghewynnen, Des heydenen Conincks holden* Wie gherne dat sij wolden. Wennen die heerlike veste.Ga naar margenoot+ 40[regelnummer] Doen bedachten sij sich int leste, Doen hon des leghers* verdroet: Des was haer torne voele groot Beide vroech ende spade Sij woerden des te rade 45[regelnummer] Dat sij rumen* wolden. Doen sij danne varen solden Die ouele nae ghebeuren Doen vielen der stat mueren, Poerten ende toerne. 50[regelnummer] Dat saghen die hunen gherne. Doen die muere laghen ter neder Doe en sat* sich daer nyement weder, Egheyn keersten, ter weere. Doen voer dat heyden heere. 55[regelnummer] In die stat balde Ende sloeghen jonghe ende alde. Doen sij ghewonnen die ouerhant° Daer en bleyff nyet onuerbrant Sonder sinte steffens huys: 60[regelnummer] Dat behoede seluer jhesus° Want sinte stephanus bloet Was daer bynnen behoet Ter eeren sinte Steffaen°. Men sachen opten choer staen 65[regelnummer] Daer hi tfuyr werde Ende den choer daer mit gheneerde*. Doen metze dus verstoert waert Te riemes namen sij haer vaert.
[pagina 110]
Sij woesten dat hon was gheleghen;Ga naar margenoot+ 70[regelnummer] Wat sijs vonden onderweghen Dat roufden sij ende namen. Doen sij te riemes quamen Toe den seluen stonden Den duuel sij daer vonden 75[regelnummer] Die ghenant is sathan. Dien saghen sij op die porte staen. Der hunen hij daer beyde, In die stat hijse leyde Te dien seluen stonden. 80[regelnummer] Sij versloeghent all dat sij daer vonden Man, wijff ende kint, Sij en spaerden nyemant sent Want haer wille voert ghinck. Die martilie van hon ontfinck 85[regelnummer] Die heilighe Sinte Nychaes° Die doen daer busscop was Ende eyne maghet, hiet entropia, Die waert mit hoem verslaghen dae. Doen sij dae den seghe namen 90[regelnummer] Te troys sij daer nae quamen. Doen sij daer quamen voren Doen stont daer bouen den mueren Die busscop sinte lupus, Bouen die porte in eyn waeckhuys. 95[regelnummer] Doen Attila daer toe reyt Ghewapent mit scaren breyt, Mit scaren ongherechten°, Die den gods knechtenGa naar margenoot+ Daden mennich onghemach - 100[regelnummer] Lupus den coninck toe sprach Den ouelen manne toe: Heer wat koninck bistu Dattu die keerstene vaes Ende vanghes ende slaes 105[regelnummer] Ende soe te woestes* onse lant? Doen antwoerde die coninck te hant: ‘Ich ben attila, gods vleghel*,
[pagina 111]
Ende sijn gheysel ende sleghel. Wie bistu? Waer toe vraechs duys?’ 110[regelnummer] Doen antworde hem sinte lupus, Eyn heylich busscop ende gherecht, Hij sprack: ‘ich ben eyn gods knecht Ende ben ihesum onderdaen.’ ‘Soe mocht dich wale mijne gheysel slaen,’ 115[regelnummer] Sprack attila die° bodelinghes son; ‘Doen° mich de porten op doen Soe laet ich dich huden syen, Wiltu der waerheit ghien, Wie der gods vleghel kan 120[regelnummer] Derschen* wijff ende man.’ Der busscop leystede* sijne bede: Die poerte men hem op* dede Hi liet den Coninck° in riden. Doen waert daer te dien tijden 125[regelnummer] Soe duyster ouer alle die stat In allen eynden - voerwaer wet* dat - Dat men daer bynnen nyet en sach°.Ga naar margenoot+ Daer buten waest scoen dach, Daer bynnen doncker als die nacht. 130[regelnummer] Dat dede god mit sijnre cracht Diet herde wael doen mocht. Den hunen, hon docht In beiden siden der straten Soe duyster vtermaten 135[regelnummer] Vanden groten duysternisse Dat sij waenden - des sijt ghewisse - Dattet waren hoghe mueren. Vuter stadt sij voeren Als sy daer in quamen 140[regelnummer] Dat sij daer nyet en namen Noch daer nyet en mochten ghescaden: God en wouds nyet ghestaden*; Het behuede der gods soen Doer eer sinte lupoen 145[regelnummer] Ende doer des heilighen mans bede Die hij decke tot gode dede.
[pagina 112]
Attila voer van danne Toe hant mit sijnen mannen. Die stadt lieten sij staen 150[regelnummer] Der god ghenade hadde ghedaen Voer den Coninck heiden. Doen waert dat heer gesceyden In voele menghen* synnen* Daer sij yet moechten ghewynnen 155[regelnummer] Daer sij sich mit generden. Sij branden ende sij heerden, Nyemant sij en verdroeghen, Sij quelden ende sij sloeghenGa naar margenoot+ Beide man ende wijff, 160[regelnummer] Seer quelden sij hon den lijff, Die gods vermalendiede; Heilighe lude ende ghewijede Die hadden sij alsoe onmeere° Alse oft beesten weeren; 165[regelnummer] Sij sloeghense ende worpen Inden ghore* achter dorpen; Sij verwoesten° alt lant, Sij en lieten nyet ongebrant Sonder triecht daer sinte Seruaes 170[regelnummer] Die helighe man begrauen was: Dat bescheermde onse heer ihesus; Ende te metze dat gods huys Dat sij onuerbrant lieten staen: Dat bescheermde sinte steffaen; 175[regelnummer] Ende troys die stat Die sinte lupus gode verbat: Des moesten sij ghenyeten Dat sijt mit vreden lieten; Dat was ane* haren danck 180[regelnummer] Went° sij god daer toe dwanck. Die hunen waren doe balt Want sij hadden die ghewalt Dat sij voele quaets daden.
[pagina 113]
Sij waren alsoe beraden* 185[regelnummer] Dat gheweldelijck sij mit scharen Ouer alle die werelt wolden varen Ende alle die werelt woude dwinghen. Des en woude god nyet ghehenghen* Diet wale weren mochte°.Ga naar margenoot+ 190[regelnummer] Doent heme tijt dochte Doen hadde hijs schier wandel* ghedoen Als ghi hier nae sult verstoen Ende als ich uch wale ghesegghen can: Het hadde der Coninck karleman 195[regelnummer] Ghesament volcks ende coninck puppijn Daer was mit hoem, der sone sijn, Ende voert alle gemeynlijck Die voersten van vrancrike Die sich satten* ter were 200[regelnummer] Mitten alre meysten* heere Dat sij doen gheleysten* mochten. Weder* die hunen sij vochten Daer mennich man den lijff verloes. Die hunen bleuen segheloes. 205[regelnummer] Der hunen was doe eyn groot ghetall Die doe verslaghen woerden all Ende ter doot ghebracht mit slaghen: Des en hoerde ich nye gheclaghen. God dien gaff men die eer. 210[regelnummer] Doen waert daer vernedert seer Attelens ouermoet. Het en was nye doer sijn goet Dat hij ye* soe hoghe° gheclam* Want hijs eyn quaet eynde nam; 215[regelnummer] Want edt* compt decke alsoe: Die sich verheffet alte hoe* Hij valt decke onsachte neder. Nu neemen wij onse reden weder Ende segghen die waerheit. 220[regelnummer] Doen was die heilighe keerstenheit°Ga naar margenoot+ Ghecrenct* ouer alle gallia. Voele langhe duerde dit daer na,
[pagina 114]
Nae der hunnen heer vaert, Dat nye te Tongheren° en waert 225[regelnummer] Eynich busscop ghecoren Sent dat der gods toren Soe haert ouer hon gheganghen was. Dat selue datter doe ghenas* Achter den lande wijde 230[regelnummer] Die waren in denen tijde - Busscoppen ende gheleerde, Gheordende ende bekeerde, Keersten priesters ende leeraer - En doersten openbaer 235[regelnummer] In die werelt nyet wesen; Want sij en mochten nyet ghenesen* Doer die ongherechte diet: Sij en lietense mit vreden nyet Ende sloeghense ende woesten 240[regelnummer] Dat sij sich berghen moesten In dat eynode* ende in die holen; Sij moesten armoede dolen* Mit dage ende mit nachte - Want° dat god bedachte 245[regelnummer] Dat hem begonde te erbermen Dat yamer vanden armen. Doen des gode dochte tijt, Die ommer sij gebenedijt, Te troest* hij doen sande 250[regelnummer] Den luden vanden lande In dat busdom van TongherenGa naar margenoot+ Den meysterloesen jongheren. Die thouft waren der kerken Sij begonsten doen te merken 255[regelnummer] Dat die goede sinte Seruaes In groter werdicheiden* was Ende sterckte die keerstenheit Ende dat hem god sijnen arbeit Te romen soe wale vergalt 260[regelnummer] Doen hem sinte peter° die ghewalt Mitten slotel doen gaff.
[pagina 115]
Sij begonsten te versoeken* sijn graff, Sijn gods huys sij eerden, Haren vlijt sij daer toe keerden: 265[regelnummer] Mit trouwen sij dat daden. Sinte Seruaes dat sij baden, Den heilighen voersprekere, Dat hij haer bode were Te gode van hiemelrike 270[regelnummer] Dat hij ghenadelike Haer noet bekende Ende vrede onder hon sende Want hijt wale vermochte te doen. Sij baden sinte Seruacium 275[regelnummer] Dat hijs bode* weer Tot gode onsen lieuen heer Dat hij doer gods ontfermicheit Stillen woude haer grote leyt. Doen sij des begonden 280[regelnummer] Doen was te dien stonden Groet volck te triecht comenGa naar margenoot+ Want sij hadden vernomen* Sinte Seruaes hoechtijde. Doen quamen sij verre ende wijde 285[regelnummer] Ouer verre ende ouer nae. Sij dienden sinte Seruaes al dae Mit groten oetmoede, Mit alrehande goede, Mit menghen goeden ghewerke* 290[regelnummer] Mede te zieren sijne kerke, Mit waken ende mit ghebede. Eyn schoon teyken doen god dede Diet wale vermochte te doen, Hij eerde sinte Seruacium; 295[regelnummer] Doen waert verhoecht sinte Seruaes: Des auonts doent bedemet* was Ende verganghen was der dach Gods ghewalt* men doe sach: In die kerke te Triecht° 300[regelnummer] Daer scheyn eyn scoen hiemels liecht
[pagina 116]
Vreyselijck ende claer Meerre dan die sonne waer Den blixeme ghelijck. Doen woude god sekerlike 305[regelnummer] Sinte Seruaese gesterken. Doer dat daeck vander kerken Scheynt oft waer doer tghelas. Eynre suylen edt* ghelijck was Gloyende van viere. 310[regelnummer] Dat liecht was herde diere. Daer scheyn die grote gods macht: Dat liecht duerde alle die nachtGa naar margenoot+ Dat men wale daer af ghesach Went des morghens op den dach 315[regelnummer] Vroech te mettentijde Doen die ghebenedijde God van hiemel wolde Eren sijnen holde Seruacium den werden. 320[regelnummer] Dat liecht scheyn van der eerde Op totten hiemel hoe. Des waren alle te samen vroe Die keerstene die dat saghen Die in haren ghebede dae laghen 325[regelnummer] Off stonden off saten; Haers rouwen sij vergaten, Gheystelike sij sich ghetroesten, Sij loefden gode den hoechsten Mit ymmen* ende mit sanghe 330[regelnummer] Allen die nacht langhe Dat sij nyet en sliepen. Gode sij aen riepen, Sij baden sinte Seruacium Dat hij haer boetscap woude doen 335[regelnummer] Ende voer gode brynghen Ende hij hon woude verdynghen, Die ghenadighe sinte Seruaes, Die des voer gode werdich was Dat hijne alsoe eerde 340[regelnummer] Ende sijnen loff ermeerde, Alsullich teyken doer hem dede.
[pagina 117]
Doen verhoerde god haer bedeGa naar margenoot+ Voele ghenadelike: Hij sande in eertrike 345[regelnummer] Vroude* ghenade ende vrede. Doen ghinck die nyemaer ende die rede Achter lande wijde Dat god in dien tijde Sinte seruaes dus grotelijck eerde. 350[regelnummer] Mennich mensche sich doe bekeerde. Dat die goede sinte Seruaes Aldus seer gheeert was, Dat benijde der boese gheyst Die des quaets sich vrouwet meyst, 355[regelnummer] Die den heiligen man Job° bekoerde Doen hij heme te stoerde* Sijn ghesonde ende sijn goet; Maer sijnen stadighen moet En mochte hij nyet vererren* 360[regelnummer] Noch ter zielen ghewerren. Hij woude ouch sinte Seruaese schaden. Des en woude god nyet gestaden Anders dan hij dat dack Van sinte Seruaes monster brack, 365[regelnummer] Vander holtenre* kerken, Die hoem° daden werken* Die burgher ende die dyenstman. Die ontdecte Sathan. Dat daeck werp hij ter neder. 370[regelnummer] Eert ghedeckt waert weder Soe was leden mennich dach. Scone teyken men dae sach°Ga naar margenoot+ Op sinte seruaes graff: Al was dat daeck gheuallen aff 375[regelnummer] God bescermet daer bouen. Des is hij wale te louen Dat hijs soe goede waer nam Dat daer ynne nyet en quam Des reghens eynich traen*. 380[regelnummer] Des liet ment onghedeckt staen.
[pagina 118]
Dat° god daer mede wolde Sterken sijnen holde Dat was al openbaer. Des ghinck die nyemaer 385[regelnummer] Achter lande verre ende wijde Doen viel inden seluen tijde Eyn znee° eyselijck ende groot Des menghen armen man verdroet: Hi lach meer dan knyes hoe. 390[regelnummer] Doen bescheermde god alsoe Sinte seruaes sijn graff Daer hij dat liecht ouer gaff: Daer op en viell des snees nyet. Dat woude god diet beriet 395[regelnummer] Dat men des morghens wale sach Wie hoghe dat der snee lach Inden lande ouer all Ouer berch ende ouer dall Sonder ane die stat alleyne 400[regelnummer] Daer der busscop reyne Ter eerden bestaet* was, Die salighe sinte Seruaes,Ga naar margenoot+ Doer den welken dat god dede Dat teyken ane der seluer stede* 405[regelnummer] Ende ander te mengher tijt. Des moet god sijn ghebenedijt. Het en is mich nyet wale cont Hoe langhe dat dit lant sto(nt)° In dolinghen, des neempt goem, 410[regelnummer] Ende dat tot denen busdome Egheyn busscop en waert vercoren Dat sinte Seruaes hadde daer te voren. Het was gheuorstet ende ghespaert* Soe langhe dat eyne consilie waert 415[regelnummer] Te orliens, dat wolde god; Dat was sijn wille ende sijn gebot Dat ment beriet ende began. Daer quam mennich heilich man Doer trouwe ende doer gherechticheit.
[pagina 119]
420[regelnummer] Des die heilighe keerstenheit Soe seer was verstoert Als ghij hier voer hebt ghehoert. Sij woerden des te rade Wat men best daer mit dade 425[regelnummer] Nae soe ghedanen dinghen; Sy spraken sonderlynghen, Die meystere mitten jongheren, Om dat busdome van tongheren Dat langhe sonder busscop was 430[regelnummer] Dae der goede sinte Seruaes Voertijts danne was verdreuen. Des waest onberaden bleuen.Ga naar margenoot+ Dat was eyn alte boesen raet Ende eyne grote misdaet 435[regelnummer] Die ane hem was ghedaen. Soe en doerstes nyemant daer bestaen Die daer busscop wolde sijn, Dat daer langhe was anschijn. Doen sij god woude vereynen 440[regelnummer] Doen sande hon god alle gemeyne, Den heiligen luden in haren moet, Dat hon allen dochte goet, Te triecht, daer sinte Seruaes Ter eerden bestaet* was, 445[regelnummer] Dat al daer dat busdom° weer; Want heme die tongherere Doer haer boesheit verdreuen Dien hon god hadde ghegheuen Ende hon te trooste was ghegheuen° 450[regelnummer] Ende die hon te troost was comen; Dat sij sich seluen hadden benomen Die busscoplike heerlijcheit, Ende triecht hadde die werdicheit Daer sinte Seruaes gebeynte lach 455[regelnummer] Ende daer men gods teyken sach. Dat dae° der stoele waer Dat waert openbaer Ghekondicht° ouer alle den hoff*.
[pagina 120]
Doen koes men eynen busscoff 460[regelnummer] Daer nye egheyn en was te voren.Ga naar margenoot+ Daer waert teynen busscop ghecoren Agricolus, eyn heylich man, Dies daer alre eerst began. Doen dat busdom waert beuolen 465[regelnummer] Den heilighen man agricolen Dient god woude gheuen Doen berichte hijt alle sijn leuen. Die keerken dat hij stichtede; Dat busdom hij berichtede* 470[regelnummer] Mit keersteliken werken; Inden dienst der heiliger kerken Leyt* hij gherne den arbeit. Hi was inder werdicheit* Dat hij dat monster* deckede weder 475[regelnummer] Daert dake aff was gheuallen neder Ende vervuylt ende verloren, Dat nyemant daer te voeren Nyemant en deckte voer hij daer quam Want hoem die eer wale betam. 480[regelnummer] Noe° agricolum° ghewan Dat busdom eyn° heilich man Die was gheheiten maximijn; Des mochte god gheloeft sijn. Nae hem was desumatus 485[regelnummer] Ende nae heme resumatus Ende daer nae eyn, hiet supplicijn Ende eyn, quyrillus, die naecome* sijn Die busscop was ten gods huys,Ga naar margenoot+ Nae hem quam Eutherius° 490[regelnummer] Ende falco daer nae. Sent waren busscoppen dae Eucharius ende domiciane Die gode waren onderdane; Daer nae quam sinte monulf 495[regelnummer] Ende nae hem sinte Gondulff°,
[pagina 121]
Die heilighe ende die meere, Dat* lanck te segghen weere Van hare werdicheide Ende all mitter waerheide, 500[regelnummer] Als men in hare legenden siet. Wij en moghens alle gheseggen nyet. Ouch en sal ment all nyet laten: Wij soelen nae der maten Der reden* rueren* eyn deel: 505[regelnummer] Sinte monulff° hadde° gheheel* Tot gheisteliken werken; Hi stichtede die eerste kerke Die te ludick ye* gemaect waert; Want hij decke voer die vaert 510[regelnummer] Tusschen triecht ende dynant. Daer was sijne erue ende sijn lant. Heerscap ende rijckdom, Dat gaff hi al sinte Seruacium Dien hijs wale gonde. 515[regelnummer] Doen hij mochte ende conde Soe vermeerde hij heme sijne rijcheit.Ga naar margenoot+ Eyns daechs doen hij daer leyt* Tusschen triecht ende dynant, Onderweghen hij daer vant 520[regelnummer] Eyne cleyne ghehochte* Dat heme scone dochte, Dat ghehochte hiet legia. Die heer dede maken da Eyne kerke ende vryen, 525[regelnummer] Beureden ende wijen Den gods onderdanen Sinte Cosme° ende damianen, Dat beriet monulf die gods knecht. Seder waert sinte lambrecht 530[regelnummer] Ghemartelt ane der seluer stede. Daer waert die stat geheylicht mede Mit sijnen heilighen bloede. Dat vergalt hem god der goede. Die heilighe sinte monulphus 535[regelnummer] Berichtede wale sijn gods huys. Des heeft hij loen ende danck.
[pagina 122]
Het waer te segghen alte lanck Die goede werck die hij beghinck* Des hij van gode den loen ontfinck. 540[regelnummer] Dat wij hebben wael vernomen - Ende sijne heilighe nae comen° Perpetuus ende Euergijs° Heilighe busscopen ende wijs Sinte amant ende sinte Johan°Ga naar margenoot+ 545[regelnummer] Ende sinte Remakele, eyn heilich man, Ende die heilighe sinte theodart Die ouch ghemartielijt waert, Die heilighe ende die meere, Ende ouch die mertelere, 550[regelnummer] Die werdighe sinte lambrecht Ende nae hoem sinte hubrecht Die dat busdom van triecht nam. Dat was der leste die daer quam°. Daer nae ouer mennich iaer 555[regelnummer] Ich en weyt wie lange, dats waer, Dat sinte Seruaes waert erhauen Te triecht daer hi was begrauen Als ich die waerheit vernam. Nu hoert wie dat daer toe quam 560[regelnummer] Dat hij doen erhauen waert: Karle hadde eyn heer vaert Ghemaect mit goeden staden* Op die heyden die heme daden Wedermoet* ende onghemack, 565[regelnummer] Des hij sich deckwijle op hon wrack Dattet hem dede stade*, Dat sij namen groten schade In storme ende in strijde. Des quam hij teynen tijde 570[regelnummer] In eyne verueerlike noet Ende in groter vreysen vander doot, Want hij was in eyn lant Daer hi der heydene voele vantGa naar margenoot+ Soe onghetallijck bouen maten. 575[regelnummer] Hij en mochtes doch nyet laten,
[pagina 123]
Hij en settede sich ter weere. Ende dat heydensche heere Des was vtermaten vele Dat* mit hon ghinck vuten spele* 580[regelnummer] Ende dat hij sorghe ende anxte ghewan: Die heyden hadden wale .XX. man Altoes teghen eynen den sijnen. Doen wolde god laten schijnen Sijne godlijke macht: 585[regelnummer] Karle daer den seghe vacht* Soe datten god verloeste Ende die keersten vertroeste. Daer toe halp hem sinte Seruaes Des hoechijt dat des daechs was. 590[regelnummer] Doen karle die coninck rijck Herde oetmoedelike Des daichs in gods dienste dede Sijne offerande ende sijne ghebede Ter eeren gods ende sijnen druyt*, 595[regelnummer] Soe gheboet hij ouerluyt Den kerstenen alle ghemeyne Dat sij den busscop reyne Loefden ende eerden Ende haren vlijte daer toe keerden 600[regelnummer] Dat sij heme eer daden, Des waren sij saen beradenGa naar margenoot+ Want hon des noet was. Ende die goede sinte Seruaes Van gode hadde die ghewalt 605[regelnummer] Dat hijt hon wale vergalt Want sij den seghe namen Ende mit eeren danne quamen. Doen coninck karle ende sijne man Den seghe dae alsoe ghewan 610[regelnummer] Daer hem god dede ghenade Doen waert hij des te rade Dat hij sijne boden sande
[pagina 124]
In vranckrijke tot sijnen lande. Doe hem god loeste vuter noet 615[regelnummer] Den busscoppen hijt ontboet* Clercken ende gheleerden, Abden ende bekeerden. Mit goeden trouwen hij dat dede Ende bat hon mit soeter bede, 620[regelnummer] Den heren van vranckrike, Ende ontboet* hon vriendelike Wie dat heme erganghen* was, Datten god ende sinte seruaes Vuter sorghen verloeste 625[regelnummer] Ende ghenadeliken trooste. Hij ontboet* hon sijne holde Op dat hon god gheuen wolde Ter zielen dat ewich liecht, Dat sij voeren te triecht 630[regelnummer] Ende sinte Seruaes den werden Verhieuen vuter eerdenGa naar margenoot+ Ende hoechden* ende eerden Ende sijnen loff vermeerden Want hoem die eer wale betam° 635[regelnummer] Ende hij heme te hulpen quam Doen hoem des noet was; Want hem der goede sinte seruaes Vuter sorghen verloeste Wijseliken hijt bedachte. 640[regelnummer] Dat karle gheboden* hadde soe Des waren die keersten voele vroe. Doen ghinck die nyemaer Achter* lande openbaer In mengher stat, daer ment vernam. 645[regelnummer] Doen die meer volquam* In vranckrike tot parijs Doen voer° eyn busscop, hiet willegijs, Willich tot allen goede: Hij was des te moede* 650[regelnummer] Dat hij wolde varen* daer Te triecht ende neemen waer
[pagina 125]
Die gheystelike voerste* Off yet daer gheborste* Dat der kerken messtonde, 655[regelnummer] Dat hijs sich onderwonde Ende hijt beteren dede. Doen voer die busscop ter stede Te sinte seruaes mitter vaert Ende erwerff dat dae gemaect waertGa naar margenoot+ 660[regelnummer] Eyn kostelike Cyborye* Doer die ewighe glorie. Dat chierde die gods holde Mit syluer ende mit golde; Daer aen was mennich edel steyn; 665[regelnummer] Dat werck luchde* ende scheyn Alsoe liecht ende alsoe claer Als oft eyn spieghel waer Bouen sinte Seruaes graff, Dies hoem goeden raet gaff. 670[regelnummer] Dat wolde god ende sinte Seruaes. Doen die busscop willigis dae was Gods wille hij vernam: Eyn alt man tot hem quam In sijnen vysione 675[regelnummer] Tot hem sprack hij scone: ‘Verneeme mich’, sprack hi, ‘gods knecht, Het sall dich duncken onrecht Dat sinte Seruaes die werde Ligghet onder die eerde 680[regelnummer] Aldus langhe hij* te triecht, Die soe claer is ende soe liecht Voer gode in hiemelrike. Dat segghe ich dy ghewaerlike. Willigis die gherechte 685[regelnummer] Ende° sinte hubrechte Die busscop was inder stat Raet ende hulpe hij hem bat.Ga naar margenoot+ Des was sinte hubrecht vroe Wanttet hem ouch alsoe 690[regelnummer] Teynen tijde voer* quam*.
[pagina 126]
Doen hijt ouch van hoem vernam Doen beuyelt hem des te bat. Den luden gheboet hij dat, Dat sij sich reynichden daer teghen, 695[regelnummer] Dat* sij* godt° moeste gheweghen* Ende daer toe wolde gheraden. Sijn ghebod sij doen daden. Doen men die meer vernam Groot volck te triecht quam 700[regelnummer] Beide wijff ende man. Gheystelijck mens began Soe men godlijckste* mochte. Sinte Seruaes men doe sochte Mit groter oetmoede 705[regelnummer] Ende mit groten goede. Sij deden mit deuocien° ende mit ynnicheiden Tot gode waert haer ghebede; Sij loefden gode langhe Mit ymnen ende mit sanghe 710[regelnummer] Die sij vroliken aen hoeuen. Syn graff sij ontgroeuen Daer sinte Seruaes eerst was begrauen, Daer° en sinte monulf hadde erhauen. Des en wisten sij nyet doch, 715[regelnummer] Sij waenden dat hij daer laghe noch,Ga naar margenoot+ Die grote heer sinte Seruaes. Voele scone die stat was: Sij was ghestuelt* bynnen Voele scoen in vier synnen, 720[regelnummer] Als men wale doe ghesach, Daer dat heilichdom op lach Dat van tongheren was comen, Dat sinte Seruaes hadde ghenomen, Die ghewaer gods holde, 725[regelnummer] Cassen mitten golde Ende mit siluer beslaghen Die hi danne dede draghen.
[pagina 127]
Inden midden saghen sij staen Eynen sarck* wael ghedaen 730[regelnummer] Van marberen steyne. Sij waenden dat die reyne Seruacius laghe daer ynne. Mit gheysteliken synne Sij vroudens* sich alle te samen. 735[regelnummer] Sij droeghenten danne in gods namen, Sij sattenten all openbaer Bij den hoghen altaer, Die ghetrouwe gods dienst man°. Sij en besaghens nyet nochtan 740[regelnummer] Noch en sattens opten altaer nyet Des hon die vrese nyet en ryet; Sij waren alsoe beraden Dat sij gods dienste eer* daden, Alre ambachte* gheheerste:Ga naar margenoot+ 745[regelnummer] Sij offerden talre eerste Ons heeren vleysche ende sijn bloet. Haer gheloeue was soe goet Dat sijt alsoe aen vynghen. Doen sij daer toe ghynghen 750[regelnummer] Ende ontdeckten dien sarcke Sij vleeden gode starke Te dien seluen stonden°. Doen sij daer nyet en vonden Seruacium den reynen 755[regelnummer] Doen was daer groot weynen Ende yamer vtermaten. Dat en consten sij nyet ghelaten. Seer sij sich mestroosten, Sij claechdent gode den hoechsten 760[regelnummer] Arme ende rijke. Sij waenden sekerlijke Dat sinte° Seruaes die meere Hon dae ghestolen weere. Die rouwe ghinck hon voele na. 765[regelnummer] Doen was groten yamer da.
[pagina 128]
Beide man ende wijff Mit rouwen quelden sij haer lijff, Des men waele gheloeuen mach. Sij vasten alle den dach 770[regelnummer] Mit yamer ende mit rouwen, Mit onsteliker* trouwen. Groten yamer sij maecten; Alle die nacht sij waectenGa naar margenoot+ Doen ander lude sliepen°. 775[regelnummer] Gode sij decke aen riepen Die rouwighe van maestriecht. Sij hadden haers herten liecht Ende haer vroude verloren Die sij hadden daer te voren. 780[regelnummer] Mit yamer waecten sij ouer macht°* Wale tot ouer myddernacht. Omtrent des eersten hanen crayt* Doen vondense eynen goeden raet, Sinte Seruaes holden: 785[regelnummer] Dat sijne soeken solden In eynre andere stede. God wolde dat men dat dede Inden seluen gods huys Daer hem sinte monulphus 790[regelnummer] Gheleyt hadden ende beuolen. Dat was hon allen doen verholen. Eer sij dat vernamen Ten graue sij doen quamen. Haer gebet sij spraken. 795[regelnummer] Doen sij dat graff op braken Doen quam eyn soe soeten gore* Om dat graff ende daer voere, Die soeter was verre Dan wierouck ende myrre, 800[regelnummer] Noch balsame noch aloe - Sullich roke en waert* nye mee° -Ga naar margenoot+ Noch muskus noch ander cruyt En gaff soe goeden roeck nye vut Als vut sijnen graue quam. 805[regelnummer] Ende als dat volck dat vernam Desen roecke alsoe goet
[pagina 129]
Des ghewonnen sij hoghen* moet, Die reyne gods holden. Doen° sij dae hoeghen solden, 810[regelnummer] Seruacius den gods (bode)°, Haer hande hoeuen sij te gode Sij loefden heme ende eerden; Haer ghebet sij vermeerden Beide stille ende ouerluyt 815[regelnummer] Doen sij den heiligen goits° druyt Sinte Seruaes vonden In eyn pellen* ghewonden Ende in lijnwade. Sy woerden des te rade 820[regelnummer] Dat sij hem naerre quamen. Van sijnder boerst dat sij namen Eyn cruce van goeden golde Dat lach opten gods holde. Te dien seluen stonden 825[regelnummer] Onder sijn houft sij vonden Eyn monstrancie, was roet gout. Die eerde hij doer die schout, Die heilighe busscop sinte Seruaes, Want* des heilighen houts° daer in wasGa naar margenoot+ 830[regelnummer] Vanden cruce vrone. Hij lach voele scone Die gods gebenediede. Te sijnre rechter sijden Lach der busscop staff 835[regelnummer] Ende ane dander sijde dat hoem gaff Sinte peter, doen hij te romen was, Den sloetel, dien hij gaff sinte Seruaes, Van hiemelschen ghewerke Die noch is in sijnre kerken, 840[regelnummer] Des is gheeert alle dit lant. Cassen men doe bi hem vant Daer in was kostelike heilichdome Daer mede gheziert waert sijn doeme.
[pagina 130]
Eer sijne hoeuen* vut den graue 845[regelnummer] Soe namen sij den pellen aue Dien hem der warighe* god gaff Doen hij ghelacht* waert int graff - Dien sij doe wale erkanden - Dien die enghele mit haren handen 850[regelnummer] Ouer den lichame leyden Doen hij was verscheyden Van henen* in eynre saligher vaert, Doen hij dae gheleecht waert. Dat saghen doen alle toe samen 855[regelnummer] Die daer ghinghen ende quamen. Van gods ghenaden dattet quam. Doen men dat zudarium* aff nam Dat op sijn ansicht lach, Sijn anschijn men doen sachGa naar margenoot+ 860[regelnummer] Der claere sonnen ghelijch Dat dochte hon wonderlijch Allen den gheenen diet saghen. Des en derff nyemant vragen Waeromme dattet waer. 865[regelnummer] Sijn ansicht was soe ouer claer Als die sonne omtrent middach, Dat* men nyet wale daer teghen en sach; Men en mochten nyet aen gesien. Sij vielen neder op haer knyen 870[regelnummer] Die eerde dat sij kusten Mit gheisteliker lusten Die sij inden herten droeghen; Voer haer boerste sij doen sloeghen Die gods onderdane; 875[regelnummer] Mit menghen heiten trane Soe netten* sij haer ghewant. Sij spraken: ‘heer heylant, Die dich te rechte besiet, Du en schijnes doot nyet: 880[regelnummer] Du bist nae den vleysche doot, Maer die god die dich geboet* Die mochte dich wale gheuen
[pagina 131]
Opuerstentenisse* ende leuen. Saltu nu, heer, opuerstaen°? 885[regelnummer] Die ghelijck bistu wale ghedaen.’ Sij lietens gode gewalden Ende wouden op halden* Den heilighen lichame In ons heren christus° nameGa naar margenoot+ 890[regelnummer] Ende in sijnen vrede. Doen woerden alle sijne lede Als eyn gloyende yser heyt - Des men die waerheit wale weyt - Dat welck dat ligt inden colen 895[regelnummer] Dat en mochten sij nyet verdolen: Sy moesten den lichame laten staen Doen sijne vonden soe ghedaen. Des waert groot haer rouwe Ende haer yamer euen nouwe. 900[regelnummer] Sij vreysden* sich sonder mate Went* datse die prelaten Gheysteliken troosten. Sij loefden gode den hoechsten Mit herten ende mit tonghen; 905[regelnummer] Scone psalmen dat sij songhen Daer men gode mede vleet: Dat vers dat daer geschreuen steet Dat spreect: ‘exurge domine’. Hon was sachte ende wee, 910[regelnummer] Sij waren rouwich ende vroe. Het spreect in dutschen alsoe ‘Stant op, heer, Ende en slape nyet meer°.’ Schier nae den woerde, 915[regelnummer] Doen sij god verhoerde - Die grote hytte die verghinck. Des ment gheistelike aen vynck Als men mit rechte solde doen. Doen leyde men sinte Seruacium
[pagina 132]
920[regelnummer] Sijne heilige gebeyneGa naar margenoot+ In eyn sylueren vat reyne Dat buten was van golde, Den waren gods holde Die alre eeren wert was. 925[regelnummer] Doen waert ghehoget* Sinte Seruaes. Soe heilich was der goede man: Doen men hem te roeren began Soe soeten gore van hem quam Dat nye man sullichs en vernam, 930[regelnummer] Noch balsam noch cynamomijn. Des moet god gheloeft sijn Onser alre sceppare. Doen scheyn eyn liecht claer Ouer den monster bynnen 935[regelnummer] Ende buten in allen synnen, Dat onghewoenliken dochte Den luden - alst wale mochte - Die daer omtrent waren. Sij loefden gode twaren, 940[regelnummer] Alst gheyn wonder en was. Dus waert verhauen sinte Seruaes Inden sconen somertijde, Die gods ghebenediede, Septimo ydus junij. 945[regelnummer] Wildi weten wanneer dat sy? In bramaent* opten seuensten dach. Voele scoenre teyken men doe sach. Doen die goede sinte Seruaes Aldus doen verheuen was 950[regelnummer] Mit eeren als hoem wale betamGa naar margenoot+ Ende dat die teyken vernam Karole die coninck rike, Doen ontfinck hijt blidelike. Gode gaff hij den loff. 955[regelnummer] Te triecht sprack hij eynen hoff Saen* te paesschen daer na. Sinte Seruaes diende hij da Mit gheysteliken moede.
[pagina 133]
Dae gheschieden teyken goede, 960[regelnummer] Dat dede god mit synre macht: Inden seluen paeschnacht Die wijle dat men die lessen* las Eyn seer sieck man die ghenas Die langhe was ghehaertscaert* 965[regelnummer] God halp haer° dat sij gaende waert Ende eyne ander was houellecht° Denen waert der rugghe recht Dat was goits° gerichte Eyn man° die sieck was vander ghichte 970[regelnummer] Ende was verlaemt ende quall - Hi lach daer inden hospitaell - Die ghenas op die selue stonde; Ende eyne ander was ghebonden Mit tween kettenen, daer hij lach, 975[regelnummer] Daer men groten yamer ane sach Beide spade ende vroe: Hij was beseeten daer toe Mitten ouelen gheyste; Dat was dat alre meyste. 980[regelnummer] Dien verloeste god ende sinte Seruaes, Daer grote vroude aff was.Ga naar margenoot+ Kaerle die coninck goede Hi was in bliden moede Doen god die Teyken° daer dede 985[regelnummer] Daer die menschen ter seluer stede Mede waren gheneesen. Die vite deden° hij sich leesen Van sinte Seruaes die dae° was Hij hoerde sij gherne, dat mense las, 990[regelnummer] Doer liefde ende doer mynne; Hij mercte* sij ane* mit synne; Het was hem sachte ende ghemack Als hij hoerde dat men sprack Van sinte Seruaes leuen. 995[regelnummer] Hij mercte* voele euen* Die goede werck die hij beghinck; Dien loen dien hij ontfinck
[pagina 134]
Dat conde hi voele wael verstaen. Hi liet in sijn herte gaen 1000[regelnummer] Ende was des voele vroe Dat hij verhauen was alsoe. Aen hoem hadde hi goeden troost, Des hij heme voer tijts hadde verloost Vanden heyden, doen hij vacht; 1005[regelnummer] Des was hij heme dienstacht* Daer nae went* in sijnen doot°, Went* hij hem verloeste vuter noet. Als kaerle doen verschiet* Daer nae quam dat deensche dyet* 1010[regelnummer] In dat lant mit ghewalt, Des mennich herde seer ontgaltGa naar margenoot+ Daer in lutteringhen Daer sijt mochten bedwynghen Tusschen die mase ende den Rijn. 1015[regelnummer] Des en mocht ander raet sijn Dat lant hadden sij all veruochten. Des sij ghenyeten mochten Dat roefden sij ende namen, Doen sij te triecht quamen 1020[regelnummer] Daer die goede synte Seruaes Verhauen ende gheeert was. Ende dat werde heylichdome Dat doen was in sijnen doeme Dat wouden sij int vuyr verbernen, 1025[regelnummer] Daer sinte Seruaes was bynnen Die sich wale heerlijck wrack. Mit ledderen clommen sij opt daeck, Sij ontstaken die kerke Mit vuyre ende mit werke* 1030[regelnummer] Mit droeghen houte ende mit stroe. Des woerden sij voele onvroe Want die somighe woerden verbrant, Sij selue ende haer ghewant*, Van haers selfs vuyre. 1035[regelnummer] Sij becochtent herde duyre Dat sij die kerke ane staken.
[pagina 135]
Den hals die somighe braken Die onsachte sneefden. Aen den muer die somighe cleefden.° 1040[regelnummer] Die men qualijck sach gebarenGa naar margenoot+ Als off sij onghehuer waren. Dat dede god der leuende. Die sobighe bleuen cleuende Aen dat daeck mitten handen 1045[regelnummer] Tot dat sij sich bekanden. Die alsoe waren beraden Dat sij god ghenade baden Ende sanctus Seruacium Dien hij ghenade wolde doen, 1050[regelnummer] Denen vergaff* hij sijnen toren. Dander bleuen alle verloren. Alsoe wrack sich sinte Seruaes. Lodewijch die coninck was°, Hi was coninck karles sone. 1055[regelnummer] Van hem willich uch cont doene Eyne reden cortelike: Hij hadde vranckrike Dat hij mochte bedwinghen° Ende daer toe alle lutteringhen; 1060[regelnummer] Sijn rijck ghinck bis* aen den Rijn. Ende lodewijch die sone sijn, Die ghecroende ende ghewijede, Hij hadde hoff* in dien tijde In dien keersdaghen te Coelen 1065[regelnummer] Openbaer ende onuerhoelen; Sijn hoechtide dat was heerlijch. Doen quam daer hertoech heynrijch Van Sassen, des conincks maech, Den hij gherne dae sachGa naar margenoot+ 1070[regelnummer] Want hij was rijck ende weert; Hij droech den Coninck sijn sweert Beide te monster ende te houe°. Die voerste was in groten loue; Hij condt heerliken ende wael doen 1075[regelnummer] Mit coninckliken loen Ende mit heerliken dinghen: Hij gaff hem lutteringhen
[pagina 136]
Te leen van sijnre hant°, Dat heerscap* ende dat goede lant 1080[regelnummer] Vander masen tot opden Rijn. Hij hielt hem dat wale schijn* Dat hij was sijn lieue neue: Herde heerlijck was die gaue. Die ontfinck hij danckbaerlike. 1085[regelnummer] Het was dien van vranckrike Te groten danck ghedoen Dat hijt van heme wolde ontfoen. Dat leen dat was heerlijch. Doen quam der hertoech heynrijch 1090[regelnummer] Te triecht schier daer nae. Hij hadde sijnen hoff al dae. Sijne hertochdom hij dae besat°, Dat was des landes houft stat. Die heeren hij doen besande* 1095[regelnummer] Ende die heeren vanden lande, Die gherne tot hem quamen Doen si die reden vernamen.Ga naar margenoot+ Dat lant deder in sijnen eyt, Al waest den somighen leyt 1100[regelnummer] Het waert hem all gehoersam. Ich en weyt wie* dat sent quam Dat die van vranckrijck Daden alsoe boeslike Dat sij in eyn ghedroeghen* 1105[regelnummer] Ende haren coninck versloeghen, Lodewijch karles sone - Wie* mochten sij qualiker ghedoen - Die haer heer was gheboren. Dat was leyt ende toren 1110[regelnummer] Den hertoghe heynrike. Hij dede wael die ghelijke* Mit torentliken dinghen. Hij ontfinck alle lutteringhen Vander roemscher cronen 1115[regelnummer] Vanden rijne totter sonen° Te toerne den karlinghen.
[pagina 137]
Sy moetens ghehinghen Want sij en condens nyet ghekeren. Nochtan en wolde hijs nyet ontberen. 1120[regelnummer] Dat stont hon lasterlike Want het tot honnen rike Ghehoersam was daer beuoren; Dat hadden sij doen verloren. Die selue hertoch heynrike 1125[regelnummer] Hij was vroet ende louelike. Sent dat hij te triecht quamGa naar margenoot+ Ende die werdicheit vernam Van sinte Seruaes, die daer lach, Dat hijs hoerde ende sach, 1130[regelnummer] Dat meercte hij in goede. Heme waert des te moede Ende vercoessen teynen patrone Doer sijne teyken scone. Die gheweldighe man 1135[regelnummer] Hi dede den raet dat hij gewan Sinte Seruaes stole* ende sijnen staff. Hij verwerff dat ment hem gaff. Wijsseliken hijt bedachte. Doen hijt in sassen brachte 1140[regelnummer] Die hertoghe, der edel heer, In sinte Seruaes eer Stichte hij eyne abdye all dae By der boden, als ich verstae, - Soe heyt dat water dat dae gheyt 1145[regelnummer] Daer dat cloester by steyt Van edelen cloester vrouwen. Men maecht verre aenscouwen Want het staet alsoe Op eynen berch hoe 1150[regelnummer] Ende is herde rijch Schone ende heerlijch. Quiddelinghen borch die vrye Soe heytet die heerlyke abdye. Sij heeft wale menghen heerliken man.Ga naar margenoot+ 1155[regelnummer] Hij was salich diere ye began.
[pagina 138]
Der hertoech heynrijch Sijn leuen was heerlijch. Die heilighe sinte Seruaes, Die sijn patroen was, 1160[regelnummer] Hij en liets hem ongheloent nyet. Doen die heer verschiet Mocht hem wel helpen sinte Seruaes Van dies des hoem noet was. Men bestade den werden 1165[regelnummer] Mit eeren totter eerden Als men van rechte solde. God gheue heme sijne holde Ende den ewighen lijff. Noch doe leefde sijn edel wijff 1170[regelnummer] Ende Otte sijn lieue kint: Hij waert te Romen keyser sent. Doen men sijnen vader begroeff Gheweldichlijch hij sich erhoeff Als die stoute lewe doet 1175[regelnummer] Ende hadde manliken moet Ende hadde daer toe goeden sen Tallen tijden, ich seker ben, Daer hijse wolde keeren. Onder hem soe stont mit eeren 1180[regelnummer] Gheystelike ghestichte Ende werrentlijck gerichte. Dat hielt hij eerlijckeGa naar margenoot+ Ende maecte inden rike Den armen ghenade ende vrede 1185[regelnummer] Ende gaff den riken wijse rede. Te romen voer hij sijne vaert Ende werff dat hij ghewijet waert Heerliken all openbaer. Doen spraken die romaer* 1190[regelnummer] Dat sijs waren vroe Dat hem was comen alsoe, Dat eyn soe wale volkomen man
[pagina 139]
Soe grote heerscap dae ghewan, Dien god all daer sande 1195[regelnummer] Van den dutschen lande. Otte was eyn seghe* salich* man. Doen hij dat rike ghewan Mit groter eeren hijt behielt. Bynnen sijnen tijden soe ghevielt 1200[regelnummer] Dat hij busscopdome stichtede Ende dat rijke berichtede In eyns keysers stat. Sijn moeder hem deckwijle bat In moederliker mynnen 1205[regelnummer] Dat hi haer hulpe ghewynnen Sinte Seruaes ghebeyne, Dat heilighe ende dat reyne, Want sy den godes holde Gherne eer doen wolde; 1210[regelnummer] Off sijt mochte leuen Dat sij hem haer eyghen wolde gheuenGa naar margenoot+ Ende cloestere ende kerken In sijne eer solde laten werken. Monstere wolde sij vryen* 1215[regelnummer] Ende in sijne eer ghebenedyen Nae haers soens rade Ende dat hij dan dade Daer mede dat hij woude doen. Soe langhe bat sij haren soen 1220[regelnummer] Mit liste ende mit synne Tot dat heme die mynne Van sijnre moeder gheryet Dat hijt en mochte laten nyet, Dat hij haren wille dede 1225[regelnummer] Ende leystede* hare bede. Der coninck otte die ghewerde* Sijnre moeder des sij begherde Des hij wale gheweldich was. Doen waert die goede sinte Seruaes
[pagina 140]
1230[regelnummer] Van triecht gheuoert alsoe. Die sassen waren voele vroe* Hi was haer salicheit ende haer heyll Des sij ghenoten eyn groot deyll° Bennen drien Jaren°. 1235[regelnummer] Ende die van triecht waren Mit yamer beuanghen Doent hon soe was erganghen; Dat was haer rouwe ende toren° Dat sij alsoe hadden verloren 1240[regelnummer] Haren troost, den reynen: Sy mochten byllich* weynen.Ga naar margenoot+ Yamerlijck was haer claghe Beide mit nacht ende mit daghe Dat* hon des nyet en verdroet. 1245[regelnummer] Maer der gheenre vroude was groot Die sint Seruaes voerden. Voele balde* sij sich roerden Mit vrouden ende mit sanghe Allen die straten langhe 1250[regelnummer] Westualen ende sassen dorch All tot quiddelinghen borch. Daer brachten sij den heylant. All daer sij voeren doer die lant Mennich teyken men daer sach 1255[regelnummer] Beyde nacht ende dach, Voele ende ontellike Die god van hiemelrike Sinte Seruaes ter eeren dede. Des loefde men hem in mengher stede. 1260[regelnummer] Die teyken waren louelijck Ende der loff was heerlijck Ende men gaf den° waren gode Ende sinte Seruaes sijnen bode Wijde achter* den lande 1265[regelnummer] Menghe rijke offerande Van ouden ende van jonghen. Doghentlike sy songhen Bouen inder lochten
[pagina 141]
Dat sijt horen mochten 1270[regelnummer] Die keersten°, als sij daden:Ga naar margenoot+ Het quam bi gods ghenaden Doen der heer loefsam Te quiddelinghen borch quam, Die goede sinte Seruaes, 1275[regelnummer] Grote vroude doen daer was. Heerlijck was der ontfanck* Ende heerlijck was doe haer ghesanck. Die edele cloester vrouwen Sy ontfinghen hem mit trouwen, 1280[regelnummer] Die louelike gemmen, Ende mit vroliken stemmen, Die reyne gods brude, Ende ander goede lude Die langhe sijns hadden begheert. 1285[regelnummer] Hij was der eeren wale weert Die heilighe sinte Seruaes. Groten yamer doen was Te triecht alle die drie iaer. Dat mach men weten wel voerwaer. 1290[regelnummer] Alsoe voele als der Sassen Haer vroude was ghewassen Soe wies triecht* die rouwe. Die wijse ende die ghetrouwe Sinte Seruase dienstman, 1295[regelnummer] Dien soe leyde was ghedaen Dat hon haer troost was ghenomen, Sij waren des in eyn* comen Verholen, nyet openbaer, - Ich en weyt wie mennich daerGa naar margenoot+ 1300[regelnummer] Die saken ouerdachten Ende dat wolden achten Off sijt mochten ghedoen - Dat sij sanctus Seruacium Weder mochten brenghen 1305[regelnummer] Woldes hon god ghehenghen Dats hon stade° ghelaghe. Sij satten in die waghe
[pagina 142]
Beide lijff ende goet: Dat ryet hon haer manlike moet. 1310[regelnummer] Te sassen voeren sij nae Ende dienden soe langhe dae Went* sij woerden heymelijch. Haer seden waren eerlijch Ende haer werken der sij plaghen 1315[regelnummer] Tot dat sij wale besaghen Die seden ende die gheleghentheiden. Dit quam van groter doghentheiden Dat sij des begonden. Doen sijt all ondervonden 1320[regelnummer] Wie derre Costeryen° plach Ende waer sinte Seruaes lach, Die gods ghebenediede, Doen waert eyn hoechtijde Daer arme ende rijke 1325[regelnummer] Begonden werdelike, Die lude vanden° lande Dient god te moede sande. Inden cloester ende inder stat Der eyn vrunt den anderen batGa naar margenoot+ 1330[regelnummer] Als men ten hoechtijden doet. Doen waert dat hoechtide voele goet Mit vieren ende mit waken Mit vrouden in mengher saken Mit drincken ende mit weertscapen* 1335[regelnummer] Mit mynnen ende mit vrientscapen. Twee daghe ende eyne nacht Dat sij waecten ouer macht*. Sij speelden ende sij riepen. Ende doen si doen ontsliepen 1340[regelnummer] Des anderen nachts daer nae Doen waest voele stille dae Want sij sliepen vaste; Weerde ende ouch die gaste, Die vrouwen inden cloester, 1345[regelnummer] Dyenaer ende kuster, Sij en condens nyet ghelaten
[pagina 143]
Haers selues sij vergaten; Blusschen lieten sij dat liecht. Die doen daer waren van triecht 1350[regelnummer] Van sinte Seruaes lande geboren Sij hadden langhe daer beuoren Haer dinck daer toe beraden - Alse die wijsliken daden - Wie* sij vuten lande queemen 1355[regelnummer] Off sy sinte seruaes neemen. Dat hadden sij te voren bedacht. Het was inder middernacht Doen hon gheluck gaff die stade. Doen berouwede hon haren scade.Ga naar margenoot+ 1360[regelnummer] Haer leuen setten sij aen eyn heyll: Sij sneden aff die clocken seyll Vanden clocken die daer hynghen. Totten altaer sy ghinghen. Doen sij daer toe quamen 1365[regelnummer] Dat schrijn dat sij doen namen Daer sinte Seruaes in lach, Die haer herte verlichte als der dach. Nae hon sloeten sij die doere Doen sij quamen daer voere. 1370[regelnummer] Mit anxte ende mit sorghen Sij riepen: ‘god wille ons borghen.’ Dat lant ruymden sij daer mede. Sij wisten wael der lude sede Ende hadden wale bekant 1375[regelnummer] Die rechte weghe doer dat lant. Dat lant sij doen ruymden, Dat sij doe nyet en versuymden Daer sy om quamen daer. Doen mens int cloester waert gewaer, 1380[regelnummer] Die des Cloesters° plaghen, Doen sij den scade besaghen Dat ontfoert was sinte Seruaes, Groten yamer doen daer was Inden lande ouer all. 1385[regelnummer] Als sij vernamen den vall*
[pagina 144]
Ende die vreyselike mere, Quiddelinghen burghere, Doen was groot claghe dae.Ga naar margenoot+ Ghewapent volchden sij hon nae. 1390[regelnummer] Dat was doen al te spade: Eer sijs woerden te rade Dat sij te samen ghequamen Ende haer wapen ghenamen, Soe waren sij soe verre gheuaren 1395[regelnummer] Dat sij vut haren oughen waren; Sij en mochtense nyet eruolghen*. Des waren sij seer verbolghen. Dat wolde die goede sinte Seruaes Ende god des die ghewalt was. 1400[regelnummer] Dat waert hon voele wale bekant: Anders en mochten sij doer dlant Noch van danne moghen comen; God hadse in sijne hoede ghenomen Ende in sijnen gheleyde. 1405[regelnummer] Sij voeren mit arbeyde Beide spade ende vroe. Soe lange° daden sij daer toe Dat sij te° lande quamen. Ende doent die van triecht vernamen 1410[regelnummer] Doen waren sijs blide ende vroe Datse god wolde troesten soe. Doen men dat te triecht vernam Dat haer troost weder quam, Die werde heer sinte Seruaes, 1415[regelnummer] Grote vroude doen daer was. Als sij van recht souden sijn Dat deden sij wale in schijn. Daer toech groot volck teghenGa naar margenoot+ Beide in straten ende in weghen 1420[regelnummer] Beide arme ende rike; Sy ontfinghenten vrolike Die Clercken° mitten leken. Daer dede god scone teeken Doer sinte Seruaes sijnen knecht:
[pagina 145]
1425[regelnummer] Daer worden cropele gaende recht Ende recht gaen die Cromme° Daer woerden sprekende die stomme; Mitten gods gheloeue Woerden sprekende die doeue 1430[regelnummer] Te dien seluen stonden. Eyn die daer quam ghebonden Mitten boesen gheyste, Des dede hem god volleyste* Ende sinte Seruaes, dat hijne verloeste 1435[regelnummer] Ende sijne vriende ghetrooste. Dat was merkelijck ghenoech. Eyn die water Calff°* droech, Die ydropocus ghenant was, Dien eerde god ende sinte Seruaes 1440[regelnummer] Dat hem die water sucht verghinck. Doen men den heilighen heer ontfinck Sinte Seruaes in gods namen, Die Clocken luyden altesamen Alleyne mitter goids cracht. 1445[regelnummer] Die teyken waren eeracht. Die° goids ghenade was daer groot Des mennich menssche doen ghenoet°.Ga naar margenoot+ Alle die daer quamen Die die teykenen vernamen, 1450[regelnummer] Vroliken sij doen songhen; Mit herten ende mit tonghen Hoeuen sij ane den gods loff. Doen sij quamen opten vrijthoff Voer des monsters doere, 1455[regelnummer] Doen was daer groot volck voere Buten ende bynnen, Diene ontfinghen mit mynnen Mit loue ende mit sanghe Mit gheysteliken ontfanghe 1460[regelnummer] Alst den heer wale betam, Doen hij in dat monster quam In sijn eyghen huys te triecht, Daer dat ghewarighe gods liecht
[pagina 146]
In eynen stillen ghedencken* 1465[regelnummer] Die kerssen dede ontfencken* Den luden inden handen, Die vanden goids vuyr ontbranden Liecht ende vtermaten scone, Ane den muer ende ane die crone 1470[regelnummer] Ende op die Candelaer° Soe dat ment openbaer Die gods teyken daer sach. Mit recht viert men den dach Die ligt inden bramaende* 1475[regelnummer] Des Seuenden° daechs aengoende Als inden boeken daer steytGa naar margenoot+ Als hier te voren is gheseyt. Hets recht dat men sijne feeste begheyt Gheystelike ende scone; 1480[regelnummer] Ende vander translacione Dat sinte Seruaes waert erhauen Vuter eerden daer hij lach begrauen. Dat quam beide op eynen dach Dat woude god diet al vermach. 1485[regelnummer] Sinte Seruaes dienstman Die ich ghenoemen nyet en can Diene weder hadden bracht Van Sassen° mitter gods cracht, Sij ghinghen ten lecter* staen 1490[regelnummer] Want sij hadden daer om ghedaen Alsoe ghedanen arbeyt. Sij seiden alle die waerheit Wie sij den heilighen heer Haelden alsoe verre 1495[regelnummer] Ende wie sij danne quamen Doent die van Sassen° vernamen Die seer waren verbolghen, Doen sij hon solden volghen Ghewapent mit groten scaren; 1500[regelnummer] Wie sij god doen wolde bewaren Vanden groten volke; Wie dat eyne neuel wolke
[pagina 147]
Ouer die Sassen° quam Die hon den rechten wech benam 1505[regelnummer] Dat hon onkondich* was der aert: Want hon dat weder waertGa naar margenoot+ Soe duyster vtermaten Dat sij mysden der straten Dat sij te dien stonden 1510[regelnummer] Des weechs nyet en vonden Daer sij henen wolden; Sij en wisten waer sij solden Haere nyrghen gheyn* twaren Ende lieten sinte Seruase varen 1515[regelnummer] Ende sijne man in gods vrede. Den Sassen woerden haer lede Alsoe swaer als eyn steyn. Ende ouer sinte Seruaes scheyn Dat heilighe hiemelsche liecht 1520[regelnummer] Ende ouer sijne dienstman van triecht Diene mit trouwen voerden. Herde schier sij sich roerden Sijne lieue vaert ghenote. Sij hadden hulpe groot 1525[regelnummer] Die hon der goede god beriet, Die ouch dat ysrahelsche diet Vut Egipten° leyde Ende hon wael bereide Des weechs ende der snelden. 1530[regelnummer] Dat seiden sij ende vertelden Armen ende riken Den luden alle ghelijken Mit openbaren woerden. Doen spraken sij diet hoerden: 1535[regelnummer] ‘In nomine domini Der gheware god geloeft sy.’Ga naar margenoot+ Doen die goede sinte Seruaes Te triecht weder comen was Daer en god ghesande, 1540[regelnummer] Doen was daer inden lande Mennich mensche herde vroe.
[pagina 148]
Daer nae schier quaemt alsoe Dat dat rijck bleyff hereloes Ende der Coninck° sijn lijf verloes 1545[regelnummer] Die des rijcks doen plach, Den men mit eeren noemen mach, Otte, des Conincks° otten sone, Dien god die eer wolde doen Dat hij dat Coninckrijck° 1550[regelnummer] Besat herde eerlijck, Behielt ende berichtede Ende busscopdome stichtede, Die weder die grieken vacht In Calabren° mit groter cracht. 1555[regelnummer] Doen die coninck doot was Doen stont dat rijck, sijt seker das, Menghen dach onberaden* Dat* die menghe* onrechte daden Den goeden ende mennich onghemack, 1560[regelnummer] Dat nyemant en richte noch en wrack Alst herde wale bescheyn. Eer die voersten des woerden eyn Dat eyn ander coninck waert ghecoren Soe hadde sinte Seruaes verloren 1565[regelnummer] Eyn goet dat bij der moselen lach, Dat sijn eyghen was menghen dach Ende sijn is noch hude.Ga naar margenoot+ Dat namen hem quade lude Bij Couelense herde nae: 1570[regelnummer] Onrechte heeren woenden dae Dijt hoem namen mit ghewalt, Des die somighe* seer ontgalt*. Dus waert berouft° sinte Seruaes Dat doch groot onrecht was. 1575[regelnummer] Dat hij sijn eyghen hadde verloren Des hadden rouwe ende toren Sijne vrunt goede. Doen woerden sijs te moede Dat men sijne kasse daer droech 1580[regelnummer] Ende sijns heyldoms ghenoech
[pagina 149]
Dat goet was ende gheweere, Des die quade roeuere Herde seer ontgolden Die sich nyet beteren en wolden. 1585[regelnummer] Doen sinte Seruaes daer was comen. Die hem sijn goet hadden benomen Sij verloren voele meer: Siele, lijff, goet ende eer All daer sij in goeden hoeghen* saten, 1590[regelnummer] Vroelijck droncken ende aten Ende wale mit vreden waenden sijn. Dat waert haren ongheluck schijn: Die boese gheyst daer quam Die somighen mit lyue ende ziele nam 1595[regelnummer] Ende voerdese inder hellen. Die andere, haer ghesellen, Dien god die ghenade wolde gheuenGa naar margenoot+ Dat sij behielden haer leuen, Doen sij die waerheit vernamen 1600[regelnummer] Tot sinte Seruaes dat sij quamen Mit gheysteliken rade Ende soechten sijne ghenade Ende beterden haer schulde Ende erworuen* sijne hulde 1605[regelnummer] Haer eyghen* gauen sij heme om dat° Dat sij versoenden des te bat. Doen die heilighe man Sijn eyghen* weder ghewan, Die gheweldighe sinte Seruaes, 1610[regelnummer] Ende dat wonder dat dae was Gheschiet all openbaer, Doen ghinck die nyemaer Achter* lande wijde. Doen baden in dien tijde 1615[regelnummer] Van Couelense° die heerscap* Doer gheystelike broederscap Dat ment hon ter eeren wolde doen
[pagina 150]
Ende men sanctus Seruacium Hon daer naerre brechte. 1620[regelnummer] Sijne priesteren ende dienst knechte Waren alsoe beraden Dat sijt gherne daden. Doen men die meer vernam Groot volck daer integhen* quam 1625[regelnummer] Dien ment gheboet* ende bat Van Couelentze° vuter stat Ende vanden lande alomme,Ga naar margenoot+ Die wijse ende die domme. Doen was daer te diere stont 1630[regelnummer] Mensschen mennich dusent Mitt heyldoems ghenoeghen. Haer crucen die sij droeghen. Synghende sy doen ghinghen, Mit eeren sijne ontfinghen. 1635[regelnummer] Aen eynen velde wijde, Daer stont aender suden° sijden Eyn berch scone ende hoe. God van hiemel wolde alsoe Dat sulck heylichdom daer was 1640[regelnummer] Dat eeren° wolde sinte Seruaes Die voele guets stichtede: Die kasse sich op richtede° Ende neych daer henen .drie.° stont Alst oft woude segghen: ‘blijft gesont.’ 1645[regelnummer] Sinte Seruaes die eerlike, Hij dede al dies ghelijke Als off hij orloff nemen wolde Doen dede der gods holde Als die danne* wolde keren. 1650[regelnummer] Doen voer hij danne mit eeren. Dat scheiden° dat was heerlijck. Nu hoert wiet* daer na quam waerlike Te golse°, dat daer bij was, Daer eyghen* hadde sinte Seruaes 1655[regelnummer] Ende daer toe wijngarde: Die woerden verwoest haerde;
[pagina 151]
Dat berichtede* hij wale sent. Doen ghingen der gebeuren kintGa naar margenoot+ Des nachts inden wijngaert - 1660[regelnummer] Dat hon tonghemake waert - Ende stalen die wijnbeeren. Doent sinte Seruaes wilde weren Doen hadde hij schier ghedaen. Die wijnberen mocht men eten saen 1665[regelnummer] Doen mense plucte ende las. Inden herfst dattet was Dat die kinder daer in waren comen Ende hadden der wijnberen* voele genomen* Dat sy doer nyemant en vermeden. 1670[regelnummer] Die eyne droeghen, dander sneden, Sij braken ende aten, Sij woesteden vtermaten, Daer hare egheyn aen en wan. Tot hon quam eyn alt man 1675[regelnummer] Scone ende heerlijch; Sinte Seruaes was hij ghelijch° Des* wijngarde dat men daer brack. Totten kinderen hij sprack: ‘Waeromme neemder mijn goet? 1680[regelnummer] Het is quaet dat ghij doet. Ondanck hebbe hij diet uch ryet. En waerdy alsoe kint nyet Het soude uch qualijck vergaen. Doch soe wijt is gedaen, 1685[regelnummer] Alsoe kint als ghij sijt, Uch en sall te deser tijt Nyemant henne gheleyden: Ghij sult des daichs verbeidenGa naar margenoot+ Tot dat uch ur* vrunde hij* vynden.’ 1690[regelnummer] Dit sprack hij totten kinden. Als die reden eynde nam, Sy en wisten wae* der heer quam. Saen te desen stonden Soe stonden sij alle ghebonden 1695[regelnummer] Beyde groot ende cleyne;
[pagina 152]
Sij bleuen alle ghemeyne Ane den wijngaert cleuende Ende dootliken* leuende. Sij begonden te mesbaren 1700[regelnummer] Als off sij woedende* waren; Haer anschijn was eyselijck Ende haer ghebeer* vreyselijck; Sij verloren sen ende macht. Alsoe stonden sij alle die nacht 1705[regelnummer] Ende des anderen daichs ouer middach. Ende als sij eyn yeghelijck sach. Die sijn kint hadde verloren, Van dien sij waren geboren, Die hare vriende roechten°, 1710[regelnummer] Langhe wijle dat sijse soechten Tot dat noene leden was. Alsoe woldet sinte Seruaes. Teghen die auontstonden Quamen sij daer sijse vonden 1715[regelnummer] Clemmende aen die stucke* Te haren groten onghelucke. Sij en hoerden noch sij en saghen. Dit meshaechde haren maghen.Ga naar margenoot+ Die oughen waren hon verkeert. 1720[regelnummer] Des waert hon dat herte besweert Den vaderen ende den moederen, Den susteren ende den broederen. Haert was hon allen der lijff: Sij stonden als loths wijff 1725[regelnummer] Die wijlen teynen steyne waert. Doen mochte hon rouwen die vaert. Die vrunt* waren voele onvroe Doen sijse vonden alsoe Staende soe kommerlike; 1730[regelnummer] Sy weynden yamerlike Diese mit° trouwen meynden*. Doen sij voele gheweynden Doen woerden sij soe beraden Dat sij ghenade baden
[pagina 153]
1735[regelnummer] Gode ende sinte Seruacium, Dat hon god genade wolde doen; Ende doer dijns° selues eere, Die heilighe ende die meere, Dat hijs sich onderwonde 1740[regelnummer] Ende die kindere ontbonde Ende aensaghe haer yoechde; Doer sijnre groter doechde Lyet ghenyeten* den kinden Ende hijse woude ontbinden 1745[regelnummer] Haer lijff ende ouch haer lede. Ende sij gheloefden heme mede Dat ommermeer sijn goet Voer hon soude sijn behoet,Ga naar margenoot+ Off hijs wolde gheroeken* 1750[regelnummer] Dat sijne souden besoeken Baruoet te sijnen graue. Doen dede hij hon die bande aue Die ghenadighe sinte Seruaes Die des wale gheweldich was. 1755[regelnummer] Die kinder hij verloeste, Die alder* hij ghetrooste°. Alsoe rychten* sij sinte Seruaes Van dat daer misdaen was; Ende hij behielt sijn recht. 1760[regelnummer] Het was eyn hertoghe, hiet Ghijsebrecht°, Ende was heer in lutteringhen, Ghepresen in menghen dinghen, Eyn heelt* van sijnen lyue. Hij hadden° ghenomen te wyue 1765[regelnummer] Des conincks Otten° dochter Dien men wale louen mochte. Hi was willich tallen goede. Heme waert des te moede* Dat hij den keyser bat, 1770[regelnummer] Te triecht in sijnre houft stat Dat hij daer wonen wolde By den gods holde, Sinte Seruaes, by sijn graff°. Doens hoem der coninck orloff gaff 1775[regelnummer] Doen buwede* hij ende stichtede;
[pagina 154]
Die lant hij berichtede* Vroech ende spade. Doen waert hij des te radeGa naar margenoot+ Der hertoghe reyne 1780[regelnummer] Dat hij van groten steyne Eynen muer wolde doen wercken Om sinte Seruaes kerken, Vast werck ende hoghe daer toe. Maer doch en quaemt nyet alsoe: 1785[regelnummer] Doen hij des woerden was in eyn* Sinte Seruaes hem erscheyn In sijnen slape daer hij lach, Dat* hem dochte dat hijne sach In sijnen vysione 1790[regelnummer] Mynnentlike ende schone Ende dat hijne wale erkande, Der hertoghe vanden lande. Dat dochte den heelde* By eynen guldenen bielde° 1795[regelnummer] Dat nae hem ghewracht was°. Tot hem sprack doe sinte Seruaes: ‘Vrunt hertoghe ghijsebrecht Ich sall dich waernen, het is recht: Du wolt eyn dinck bestaen 1800[regelnummer] Dat dich nyet goet en is ghedaen, Mit desen groten werke Dattu om mijne kerke Hier wilste nu° beghynnen. Des waernen ich dich mit mynnen. 1805[regelnummer] Ich wille dattuyt laets Ende dich daer ane ghemaets. Die wijle dattu heues ghewalt.Ga naar margenoot+ Proeue dattu ommer wesen salt Ten ewighen lijue 1810[regelnummer] Dat dich dat stade blyue. Het heuet der warighe heylant Mit sijnre almoeghender hant Gheuestet ende gheuryet, Gheuedemet* ende gebenedyet.’ 1815[regelnummer] Noch doen sprack der heilige man: ‘Want ich dich wale goets gan
[pagina 155]
Daerome waerne ich dich des. Ich segghe dich dat waer es: God dien ich daer om bat, 1820[regelnummer] Hij sall mijne houft stat Beschermen ende beureden, Die meyster is van alre reden, Die sinte maria ghedroech. Dese stat is ommer vast genoech 1825[regelnummer] Went* aen den doemels* dach Datse nyemant en mach Te* breken noch te* storen, Ende die daer toe behoren, Off* sijt mit reden merken 1830[regelnummer] Dat sijt nyet en verwerken* Mit groten houftsonden°. Dat saltu hon° orkonden. Alse dat ghesproken was Van hem schiet sinte Seruaes, 1835[regelnummer] Vanden hertoghe daer hij lach, Dat hij nyet meer sijns en sach Ende lieten inden gots vredeGa naar margenoot+ Doen hij hem seide dese reden Die hij voele gherne vernam 1840[regelnummer] Want hoem goet daer aff quam. Des was sijn herte voele vroe. Teynen male quaemt soe Dat des hertoghen wijff Die hoem lieff was als sijn lijff 1845[regelnummer] In sinte Seruaes monster* quam Daer sij onrecht goet nam In die heilighe stat. Den kuster sij des erbat* Dat hij die treeskamer* ontsloet, 1850[regelnummer] Des sij sent qualijck* genoet*. Dat dede haer onrechte sen. Die hertoghinne ghinck daer in° Dat ornament scouwen. Doen vergat sij derre trouwen: 1855[regelnummer] Doen sij sach die zierheit
[pagina 156]
Doen verwan sij* die ghiericheit Om eyn pellen* dien sij sach Die inden tresoer* daer lach Duyr ende voele goet. 1860[regelnummer] Daer toe stont haer der moet: Van groten sonden dat quam Dat sij den pellen doe nam. Heymelijck sijne danne* droech. Dat was mesdaet meer dan ghenoech 1865[regelnummer] Dat sijt ye ghedachte. Doen sijt thuys brachte - Als haer der viant* gheriet -Ga naar margenoot+ Eyn cleyt sij daer aff maken lyet, Die hertoghinne rijke, 1870[regelnummer] Sij deden herde zyerlike Scheppen* ende ghellen* Want het was eyn duere pellen; Des deden sij die nade Neyen mit goltdrade. 1875[regelnummer] Des en dorste* men° haer nyet veronnen* Hadde sijt wale ghewonnen. Nu hoert hier die waerheit: Doen dese rock was bereyt Schoen ende herde zierlike 1880[regelnummer] Dien die hertoghinne rijke Te hoechtijde soude draghen Ende inden heilighen daghen, Des en woude nyet sinte Seruaes. Doent sinte Seruaes dach was 1885[regelnummer] Ende sij ter kerken soude gaen, Den rock hadde sij aen gedaen Want hij was herde chiersam. Doen sij inden monster* quam, Als men ten ambacht* vynck, 1890[regelnummer] Eyn ouel* slaep haer ouer ghinck Al daer alle tfolck toe sach. In slape sij daer neder lach. Doen sij eyne wijle gesliep Vreyseliken dat sij ryep
[pagina 157]
1895[regelnummer] Want haer in droeme was. ‘Ghenade, heer sinte Seruaes’, Riep die vrouwe ouer luyt,Ga naar margenoot+ ‘Helpt mich, heer, soete druyt’, Derdeweruen riep sij seer: 1900[regelnummer] ‘Verloest mich, troest, soete heer.’ Die lude die dit hoerden Verveerden sich vanden woerden. Doen des der hertoghe waert ghewaer Doen ghinck hij haestelick all daer. 1905[regelnummer] In sijnen armen dat hijse nam. Doen sij tot haer seluer quam Voele seer dat sij doen weynde. Hij vraechde haer wat sij meynde* Der hertoghinnen rijke. 1910[regelnummer] Hij bat haer goedertierlijck Dat sij hoem wolde lyen* Wat sij daer hadde ghesyen, Dat sij sich soe erueerde* Ende soe enxtelijken ghebeerde. 1915[regelnummer] Des vraechde hij° haer mit synne. Doen sprack die hertoghinne: ‘Heer doer dijne eer, Ich scaems mich vtermaten seer Maer doch moet icht uch konden. 1920[regelnummer] Het quam van mijnen sonden; Dat hebbe ich wale beuonden. Ich was tot eynre stonden In die Treeskamere°: Dat compt mich nu te yamere, - 1925[regelnummer] Voele hertze* lieue gheselle, Daer nam ich desen pelleGa naar margenoot+ Dien ich hij aen draghe; Dat arne* ich hude* in desen daghe. Nu doen ich her* in quam 1930[regelnummer] Ende mich der slaep die macht benam, In mijnen droeme, daer ich lach, Sinte Seruaes ich sitten sach Voer den hoeghen altaer;
[pagina 158]
Schoen ende alsoe claer 1935[regelnummer] Sat daer die gods holde Op eynen stoele van golde, Schoen ende wael ghedaen. Om heme soe sach ich° staen Heiligher heere eyne scare. 1940[regelnummer] Doen wolde ich mich ghenaken daere Ende comen te sijnen voeten° Te ghenaden ende te boeten. Doen ich hem te naken began Doen quam daer eyn swart° man 1945[regelnummer] Grymmende ende vreyselijck, Onghehuyr* ende eyselijck Ane hude ende aen haer, Ende gaff mich slaghe swaer Ouer rughe ende ouer sijden. 1950[regelnummer] Ich en mocht hem nyet ontstryden Noch ich en mocht hem nyet ontflyen. Mijn ghewant* woude hij mich aue tyen Dat ich bleue naect ende bloet; Des was mijn anxte voele groot° 1955[regelnummer] Dat hij mich wolde ontcleyden.Ga naar margenoot+ Doen was voele* nae* ghescheyden Mijne ziele van mijnen lyue, Mij armen sondighen wyue. Ich waer sekerliken doot 1960[regelnummer] Maer* dat mich sijne hant boet Die ghenadighe sinte Seruaes, Des ich nyet werdich en was. Voerwaer°, wet dat, lieue geselle. Wee mich, dat ich desen pelle 1965[regelnummer] Ye ghesach ofte ghenam Daer mich dit ouel* aue quam.’ Der hertoghe Ghijsbrecht, die guede, Was in droeuen moede Doen hij vernam ende hoerde 1970[regelnummer] Vander vrouwen dese woerde Want hij wale bekande Die sonde ende die scande;
[pagina 159]
Des hadde hij groten rouwe Maer doch troeste hij die vrouwe. 1975[regelnummer] Ghetruweliken hij haer ryet: ‘Vrouwe, en mestroest uch nyet. Dats nu der beste raet Dat wij dese mesdaet Mit goeden willen boeten.’ 1980[regelnummer] ‘God onne* ons dat wij moeten’, Sprack die hertoghinne°. ‘Mijne voele lieue mynne’, Sprack die hertoge Ghijsebrecht, ‘Wij soelen bieden, dat is recht,Ga naar margenoot+ 1985[regelnummer] Heerlike soene. Dat rade ich uch te doene. Eeren wij onsen lieuen heer ihesum Ende den goedertieren Seruacium Die uch huyden verloeste.’ 1990[regelnummer] Die vrouwe hij dus troeste Als hijt in sijnen herten vant. Sijn vrouwe nam hij mitter hant Voer al dat volck openbaer Ende ghinck totten altaer 1995[regelnummer] Ende voer sinte Seruaes graff. Groet goet hij hem gaff, Eyghen ende dienst man, Die sinte Seruaes doe ghewan, Man wijff ende ouch kint; 2000[regelnummer] Ende waren beide ommer sent Sinte Seruaese dienstacht. Soe groot is die gods cracht. Heerlijck die gaue was Die dae ontfinck sinte Seruaes 2005[regelnummer] Die gods ghebenediede. In eyns conincks tijde Die was gheheyten coenraet, Doen was te huys inder stat Eyn sinte Seruaes eyghen man* 2010[regelnummer] Die doer stoutheit* began Dat hem ergherde* sijn leuen.
[pagina 160]
Eyn heer hadde hem gegheuen Eyn heerlijcheit die tzens* galt* Sinte Seruaes ende mit gewaltGa naar margenoot+ 2015[regelnummer] Wolde hij dat breken aff Alsoe dat hijs nyet en gaff. Hij was gheheyten Cendebolt. Hij was sculdich van rechter scholt Cens van sijnen houfde. 2020[regelnummer] Sinte Seruaes hij des roufde Mit onrechter gewalt, Des hij eyns deyls* ontgalt. Hij onthielden mit stryde. Van sijns vaders sijde 2025[regelnummer] Was hij van ridderscap geboren. Daer om hadde hij groten toren Als heme yemant des ghewoech* Dat was hoem onwert genoech. Dat waert hem namaels seer suer. 2030[regelnummer] Teynen tijde dat hij swoer: Hij en betaeldes nommer pennynck Doer egheynre hande dynck - Des en dorst* nyemant hebben waen - Die wijle dat hij mochte ghestaen 2035[regelnummer] Op sijne voete ende op sijne beyn; Dat heme in corten tijden scheyn: Want inder naester nacht Velden eyn groot onghemach, Dat quam van gods ghericht, 2040[regelnummer] Doen hoem vander ghycht° Die beyn all mitten voeten. Doen wolde hij gherne boeten Mit goeder lude rade. Doen waest all te spade: 2045[regelnummer] Ane den lyue mochte hij nyet genesen. Die ziele mocht wale behalden wesenGa naar margenoot+ Off hijt verduldeliken nam Dat heme van sijnen sonden quam. Van sinte seruaes is ons bleuen 2050[regelnummer] Menghe goede dinck bescreuen.
[pagina 161]
Dat is ons wale kondich* Dat eyn goet keyser heynrijch Sinte Seruaes seer eerde Ende sijnen vlijt daer toe keerde 2055[regelnummer] Tot sijnen dienst alle sijn leuen; Want god hadde hem ghegheuen Den sen ende den goeden wille Openbaer ende stille Dat hij hem was soe dienstacht. 2060[regelnummer] Der wille meerde hoem die cracht Beide stille ende ouerluyt. Des loende hoem die gods druyt Dat hijne hadde vutuercoren Allen heiligen busscopen te vorenGa naar voetnoot2064 2065[regelnummer] Te heeren ende te patrone.Ga naar voetnoot2065 Des hadde hij dat te lone,Ga naar voetnoot2066 Dat hijne decke gheneerdeGa naar voetnoot2067 Die sijnre hulpen gheerde.Ga naar voetnoot2068 Dat hadder° wale beuondenGa naar voetnoot2069 2070[regelnummer] Te voele menghen stondenGa naar voetnoot2070 Daer hi in groter vreysen was,Ga naar voetnoot2071 Dae hoem verloeste sinte Seruaes.Ga naar voetnoot2072 Dat wiste der keyser wale voerwaer.Ga naar voetnoot2073 Doen stichde hij te gozslaer,Ga naar voetnoot2074 2075[regelnummer] Die selue keyser heynrijck,Ga naar voetnoot2075 Eyn goids huys herde eerlijckGa naar voetnoot2076 Als men noch wale syet.Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot2077 Prouonden* hij daer toe beriet°.Ga naar voetnoot2078 Ga naar voetnoot2078a Ga naar voetnoot2078b Die stat die wolde hij vryen;Ga naar voetnoot2079 2080[regelnummer] Dat goids huys dede hij wijen,Ga naar voetnoot2080 Der keyser voele gheheer,Ga naar voetnoot2081 In tweer apostelen eer,Ga naar voetnoot2082
[pagina 162]
Sinte Jude° ende symoens,Ga naar voetnoot2083 Ende ouch sijns patroens,Ga naar voetnoot2084 2085[regelnummer] Sijns heeren, die der deerde was,Ga naar voetnoot2085 Die genadighe sinte Seruaes.Ga naar voetnoot2086 Den dryen dede hijt wijen te samen,Ga naar voetnoot2087 Dat gods huys, in haren namen.Ga naar voetnoot2088 Aen sinte Seruaes stont sijn moetGa naar voetnoot2089 2090[regelnummer] Want hij dede hem mennich goet.Ga naar voetnoot2090 Aen heme hadde hij groten troostGa naar voetnoot2091 Want hijne decke hadde verloest.Ga naar voetnoot2092 Hij was sijns herten liecht.Ga naar voetnoot2093 Sijne boden sande hij te Triecht°,Ga naar voetnoot2094 2095[regelnummer] Te sinte Seruaes houft stat.Ga naar voetnoot2095 Sijnen broederen hij des bat,Ga naar voetnoot2096 Den proeste vanden cloester,Ga naar voetnoot2097 Den deken ende den costerGa naar voetnoot2098 Ende den broederen al te samenGa naar voetnoot2099 2100[regelnummer] Ter eeren sinte Seruaes namenGa naar voetnoot2100 Ende allen sijnen holden,Ga naar voetnoot2101 Dat sij heme senden woldenGa naar voetnoot2102 Van sinte Seruaes gebeyne,Ga naar voetnoot2103 Des confessoers ende busscop reyne,Ga naar voetnoot2104 2105[regelnummer] Te sijnen nuwen werke,Ga naar voetnoot2105 Te verchieren sijne kerke:Ga naar voetnoot2106 Hij woldet gherne eerenGa naar margenoot+Ga naar voetnoot2107 Ende sijnen loff vermeerenGa naar voetnoot2108 Den heilighen sinte Seruacium°.Ga naar voetnoot2109 2110[regelnummer] Dat woude hij ommer gherne doenGa naar voetnoot2110 Die wijle dat hij mochte leuen.Ga naar voetnoot2111
[pagina 163]
Sij en doerstens hem doch nyet gheuen.Ga naar voetnoot2112 Dat was hem leyt doen hijt vernam.Ga naar voetnoot2113 Te triecht hij doen seluer quamGa naar voetnoot2114 2115[regelnummer] In corten tijden daer nae.Ga naar voetnoot2115 Hij werff aen die heeren daeGa naar voetnoot2116 Dat sij ghedroeghen ouer eynGa naar voetnoot2117 Ende gauen heme dat kynne beyn Van sinte Seruaes, sijns heren. 2120[regelnummer] Der keyser dede hem ter eeren Eyn gulden houft werken Te troeste* sijnre kerken. Nu moechdi hoeren scone reden. Der coninck dede hoem goltsmede 2125[regelnummer] Herde goet ghewynnen. Hij gruetese mit mynnen Ende boet hon sijne hulde Ende seide hon dat hij wolde Doen wercken eyn gulden hoeft; 2130[regelnummer] Ende sprack ouch, des gheloeft: ‘Willes mich god ghehynghen! Want ich tot gheynen dynghen Nye meeren wille en ghewan.’ Doen spraken die werck man: 2135[regelnummer] Sij woldet gherne wale doen Gondes hon der goids soen Ende der goede sinte Seruaes;Ga naar margenoot+ Sent dat den coninck lieff was Sij wouden doen dat hij geboet. 2140[regelnummer] Hij dede hon gheuen gout root. Sij ontfinghent mitter woeghen. Die des wercks plaghen, Sij waren vlytich daer toe Beide spade ende vroe. 2145[regelnummer] Daer toe halp hon sinte Seruaes. Doen dat houft all ghereyt was Doen waest herde zierlijch,
[pagina 164]
Schone ende heerlijch, Beide nase ende mont - 2150[regelnummer] Dat doet ons die vite* cont - Beyde kynne ende keel; Maer die oughen waren scheell. Het waren twee edel steyne. Doen dochte hon die eyne 2155[regelnummer] Mender dan die andere. Des hadden sij groot wondere: Sij waren beide doch euen groot. Den meysteren des nyet en verdroet Dat sijse vut namen. 2160[regelnummer] Sij meyndens nu° bat gheramen* Want sij den Coninck° vruchten. Doen sijt doen weder herwrochten Doen stonden sij echt als ee* - Des was hon te moede wee - 2165[regelnummer] Dat eyn neder, dander hoe. Des woerden sij seer onvroe. Des en mochte ander raet sijn: Het waert daer aen wel schijnGa naar margenoot+ Dat der goede sinte seruaes° 2170[regelnummer] In desen lyue scheel was; Daer om moest dat gheschien. Doen wolde der coninck thouft sien. Doen hij die oughen soe sach staen Doen dede hij die goltsmede vaen 2175[regelnummer] Ende dreychdese voele seer Aen hon lijff ende aen honne eer. In gheuenckenisse mense° besloet. Dat was onrecht herde groot. Doen dit aldus was erganghen* 2180[regelnummer] Dat sij dus laghen gheuanghen, Des nachts quam sinte Seruaes Voer den coninck daer hij was In eynre stat, daer hij lach, Alsoe dat hijne wale besach. 2185[regelnummer] Mynlike hij hoem toe sprak: ‘Coninck, en doen° gheyn onghemack
[pagina 165]
Den gheuangenen goltsmeden; Laetse mit rasten* ende mit vreden. Du en dorfste* hon nyet schelden. 2190[regelnummer] Sy en soelen mijns nyet ontghelden. Du heues voele goeden sen: Beseech wie scheel dat ich ben. Des moet dat houft scheel sijn Dat ghemaect is nae thouft mijn. 2195[regelnummer] Daer omme hebbe goede ghedolt: Die wercklude sijn sonder scholt. Laetse mijns ghenyeten; Des en laet dich nyet verdrieten,’ Sprack der goede sinte Seruaes.Ga naar margenoot+ 2200[regelnummer] Der coninck des blide ende vroe was. Doen der coninck dit vernam Ende hij des morghens op quam, Die goltsmede hij verloeste. Seer wale dat hijse troeste 2205[regelnummer] Mit heerliken lone. Hij gaff hon gauen scone Ende versoende sich mit hon alsoe, Dat sij van hoem schieden daer toe Mit blijtscapen ende mit mynnen. 2210[regelnummer] Doen hiet hij hem ghewynnen Sijne heymelike* man. Ende als hijse tot hem ghewan, Priester ende ander° luyde, Doen seide hij hon wat bedude, 2215[regelnummer] Wie hem vertoende sinte Seruaes, Ende erscheyn sich dat hij scheel was, Den guldenen houfde ghelijck. Doen ghinck der keyser heynrijck All daer hij dat houft vant 2220[regelnummer] Ende droecht mit sijnre hant. Hij hadde gode gheuleet* ghenoech: Seluer hijt doen danne droech, Der edel Coninck° rijck; Herde oetmoedelijck 2225[regelnummer] Ten monster hij daer mede ghinck
[pagina 166]
Daer men dat heyldom* in ontfinck, Heerlijch ende schone Mit scoenre processione. Der ontfanck* was heerlijch 2230[regelnummer] Selue der keyser heynrijch°Ga naar margenoot+ Droech dat heildom ouer hoff. Gode gauen sij den loff Daer waert gheeert sinte Seruaes Als dat wale recht was. 2235[regelnummer] Nu meerct dit voele euen: In des seluen conyncks leuen Soe dede euer sinte Seruaes Eyne dinck die selsem* was Ende herde wonderlike. 2240[regelnummer] In des keysers Coninckrike° Stont eyne arme kerke Van ouden ghewerke Die nyemant en bewaerde. Sij was verganghen haerde 2245[regelnummer] Soe dat men selden daer sanck. Sij was ghewijet ouer lanck In sinte Seruaes eer Ende was verarmet° seer, Des luttel yemant waer nam 2250[regelnummer] Want selden ymant daer quam°. Dat wolde boeten sinte Seruaes In dies eer dat sij ghewijet was. Teynen tijde quam der dach Dat die wydinghe dae ghelach, 2255[regelnummer] Die men wale solde begaen Off ment te rechte hadde ghedaen°. Men naems herde cleyn waer: Des volcks quam herde luttel daer. Die selue die daer quamen, 2260[regelnummer] Sij saghen ende vernamen, Beyde man ende wijff,Ga naar margenoot+ Dat sij ommer daer nae alle haer lijff Der wijnghen* bat plaghen
[pagina 167]
Doer dat want° sij daer saghen. 2265[regelnummer] Daer en waren der liede nyet voele: Some quamen sij daer te haren spele, Die somighe ghinghen wercken Lyeuer dan ter kerken. Des was daer cleyn ghedranck. 2270[regelnummer] Die wijle dat men die misse sanck Soe quamen daer twee wijff. Denen was alle haer lijff Voele nat van bloede. Hon was wee te moede, 2275[regelnummer] Des men wael geloeuen mach, Want men dat vreyselike bloet sach Aen allen haren ghewande, Aen houf de ende ane hande Die sij alsoe bloedich saghen. 2280[regelnummer] Sij begonden hon te vraghen Wat hon gheschiet waer. Doen spraken sij openbaer Dat sij hadden vernomen: ‘Van onsen sonden eest comen 2285[regelnummer] Dat wij gods vergaten Ende dae heyme saten. Dat quam van ouelen* dinghen: Dat wij ter wijinghen* Egheyne waer* en namen 2290[regelnummer] Noch nyet her* en quamenGa naar margenoot+ Ten heilighen goids woerden Ende nyet messe en hoerden Noch almoessen en gheuen°. Wij saten ende weeffeden 2295[regelnummer] Eyne webbe in eynen gademe. Daer braken alle die vademe. Dat was ons leyt ende onghemack. Soe waer dat eyn vadem brack Daer vut ran dat rode bloet 2300[regelnummer] Alsoe alst ommer toe noch doet Alsoe dicke als reghen. Die gods ghenade en wille ons weghen* Soe waren wij te quader tijt geboren, Off wij hebben beyde verloren
[pagina 168]
2305[regelnummer] Beide ziele ende lijff.’ Dae en was noch man noch wijff Het en dochte hem wonderlijck genoech. Dat webbe men doen daer droech Ende hinckt voer die kerke, 2310[regelnummer] Dat selseme* ghewercke, Daer dat bloet aff vloet. Dat was wonder herde groot Dat ment alsoe drupen sach Tot aenden° anderen dach. 2315[regelnummer] Daer quam mengher moeder kint Die nye ter wijdinghen sent Dae heyme en wolden blyuen. Doen galt* men den wijuen Haer webbe, den ghenen dient was.Ga naar margenoot+ 2320[regelnummer] Daer omme deedt sinte Seruaes, Ende god woudes ghehenghen, Dat men ter wijdinghen Des te lieuer queme Soe waer dat mense° verneeme. 2325[regelnummer] Die wondere die god dede Doer sinte Seruaes te menger stede Die sijn condich* in mennich lant. Eyn ridder was in brabant Die was herde ongherekelike* 2330[regelnummer] Den armen onghemekelike; Mit allen eyn onrechtuerdich man° Hem en roechte* wie hij tguet gewan In onrechte off mit rouve°. Hi en hadde egheynen ghelouue 2335[regelnummer] Ane gode noch ane die keerstenheit. Hi dede menghe scalcheit. Weduwen ende weysen Die bracht hi decke in vreysen, Ende arme cloester lude 2340[regelnummer] Ende reyne goids brude Die errede hij decke sonder noet. Ten lesten sloechen die ghedoet* Dat vreyselike gherichte:
[pagina 169]
Hij starf sonder biechte 2345[regelnummer] Ende sonder gods lichame Want hij en eerde nyet sijnen name, Hij versmaden vtermaten. Des viel hij aender stratenGa naar margenoot+ Doot ter neder all daer hij ghinck 2350[regelnummer] Daer hij den swaren loen ontfinck. Die sijne vriende waren Sij lachtenen* in baren. Doen sijne draghen solden Daer sijne grauen wolden, 2355[regelnummer] Dat was sekerlijch wonders genoech: All dae menten heenen droech Die ziele weder in hem quam, Als men schier dae vernam Dat hi sich selue erlichtede* 2360[regelnummer] Ende sich op richtede Bouen upter° baren. Die daer by waren Sij vluweden* her ende daer Doen sijs woerden ghewaer: 2365[regelnummer] Sij waenden alle sijn erslagen. Die die baren solden draghen Sij lietense neder vallen. Daer en was onder hon allen Nyet voele* yemant soe ghemoet, 2370[regelnummer] Hem en verwandelde sijn bloet. Doen der sondige man Sijn leuen weder ghewan Aen der nemeliker* stat, Gode hij genade bat. 2375[regelnummer] Doen hij sich ghebaert vant Soe hoeff hij op sijne hant: Hij seghende sich in gods namen.Ga naar margenoot+ Doen troesten sij sich alle te samen: Die eer gheuluwen* waren 2380[regelnummer] Sij quamen weder totter baren Ende vraechden wat hem waer°.
[pagina 170]
Doe sprack die arme sondaer: ‘Ich hebbe gheleden grote noet Sent dat ghisteren die doet 2385[regelnummer] Schiet* mijn vleysch ende mijnen gheyst Mit allen onghemake meyst: Die arbeit was voele groot. Doen bleyff ich naect ende bloet Als ich van mijnre moeder quam. 2390[regelnummer] Des was mijn anxte vreyssam. Doen ich mijn ziele naect sach Ende mijn vleysche doot lach Ende ich mich seluen sach soe baer Doen (waert ich) alre eerst ghewaer° 2395[regelnummer] Dat mich der duuel hadde bedroghen Ende alte verre tot hem ghetogen Mit sijnen scalken* rade: Doen berouweden ichs my te spade! Ich sach die duuel mit groter scaren 2400[regelnummer] Der voele ende ontellijch waren Die om mich doe quamen. Mijne ziele sij doen namen Ende voerdense ter hellen. Dat en mochten nyet ghetellenGa naar margenoot+ 2405[regelnummer] Alle vleyschelike tonghen Die alden mitten° ionghen Tot aenden doemelsdach, Dat wonder dat ich dae sach Van stancke ende van vuyre, 2410[regelnummer] Die duuele onghehuyre* Mit alre qualen meyste. Ich sach die arme gheyste Inden afgronde vallen Ende bernen ende wallen* 2415[regelnummer] In° solfer ende in peeck. Daer was groot onghereeck: Die rouck ende die stanck Het waer te segghen alte lanck°, Den vleyscheliken lieden 2420[regelnummer] En mocht ment nyet bedieden*; Alle menschelike diet En mochtens verneemen nyet
[pagina 171]
Dat hondertdusentichste deyll - Ich en sach daer nyet dan alle onheyll - 2425[regelnummer] Der qualen die ich dae ghesach Dat ich vertellen nyet en mach. Doen was ich voele onvroe. Doen voerde men mich voele hoe* In eyne stat dae ich te hant 2430[regelnummer] All te puluer waert verbrant Ende voer in die locht:Ga naar margenoot+ Waert dat ich steruen mocht* Ich waer dusentweruen doot Soe anxtelijck was mijne noot; 2435[regelnummer] Des ghinghe mich grote vreyse ane. Daer nae voerde men mich danne In eyn calde* soe groet Daer mich mijne sonden verdroet Dat ich soe bernde* inden viere°. 2440[regelnummer] Ghenade was mich diere* Alle vrouwe* was mich benomen Nommer en moeten wij daer comen! Doen ich alle dit onderuant Doen voerde men mich altehant 2445[regelnummer] Voer dat hoechste gherichte. Dat en mochte nyet lichte Nyemant ghesegghen noch verstaen Wie dae die wonne* was ghedaen, Die vroude ende die zierheit, 2450[regelnummer] Die ghenade ende die heerlijcheit. Dat mach ich seggen wael voerwaer: Het waer te lanck ende te swaer Ende te segghen ontellijck, Te verstaen onmoeghelijck. 2455[regelnummer] Die vroude* in hiemelrijck Die en mocht men vleyschelijck Nyemant volhoren nochte ghesien. En° al soude ouch dat geschien Dat god eynghen manne des gonde 2460[regelnummer] Dat hij ghesegghen conde,Ga naar margenoot+ Egheyne menschelike oren
[pagina 172]
En mochte nyet ghehoren Noch gheyn herte vernemen. Die selighe die daer toe ghetemen 2465[regelnummer] Ende daer toe sijn vercoren Sij waren salich geboren. Die vroude ende die wonne Es dae soe mengher konne Dat icht ghesegghen nyet en mach. 2470[regelnummer] Doen ich, arme man, doen ghesach Die onuerganckelike eer Doen berouwede mich voele seer Dat ich ye waert gheboren Want ich dat hadde verloren 2475[regelnummer] Doer mijne grote schulde Dat ich verliesen sulde Dat reyne ewighe leuen. All daer moest ich reden gheuen Van allen mijnen sonden. 2480[regelnummer] Ich en dorster* nyet orkonden: Sij scheenen daer openbaer Mich sondighen mensche te swaer Beide groet ende cleyne; Nyet doer die wercken alleyne 2485[regelnummer] Maer die wille ende ouch die woert All waest verradenisse off moert, Ende alle ghedachten mede Ende ouch alle ander ydelheide. Ende waer sij ghescieden telker stede 2490[regelnummer] Dat des nye deyll en ghebrack,Ga naar margenoot+ Des ich quaets ye ghesprack Off dompheit ye ghedachte Mit daghe off mit nachte Dat waert mich all voer ghetelt°. 2495[regelnummer] Daer mede waert ich gequelt Te mijnen groten onheyle, Mit rechten ordeyle: Mich waert daer sonder weder* rede* Wedersacht* der gods vrede°. 2500[regelnummer] Dat was mich eyn ouel* raet*! Dit quam van mijnre misdaet Die ich hadde misdaen.
[pagina 173]
Ich sach die duuelen staen Voele eyselijck voer die doer, 2505[regelnummer] Die mijns verbeiden daer voer Als leewen ende als ghiere Ende als draken onghehiere, Die mich voeren souden Daer sij mich quellen souden. 2510[regelnummer] Des was mijn anxte vele groot. Maer* doch dat ich doe ghenoet* Eyns edelen heeren Die wert is groter eeren°, Die ghenadighe Sinte Seruaes°: 2515[regelnummer] Die halp mich dat ich doe ghenas; Die ghewarighe bode keerstes Die halp mich eyns veerstes* Van hude ouer .VIJ. iaer. Dat willich uch seggen ouer waer: 2520[regelnummer] Dat mich die veerst* is ghegheuen,Ga naar margenoot+ Dat mich verlenghet is mijn leuen, Des halp mich sinte Seruaes Die seer geweldich dae was; Dat waert mich wael anschijn: 2525[regelnummer] Doen ich ghevoert soude sijn Inden vreyseliken afgronde Doer mijne grote sonde Doen verloesde mich die heilige man. Nu willich, offs mich god gan, 2530[regelnummer] Mijne sonden gherne boeten: Mit mijnen bloeten voeten Willich besoeke° sijn graff Die mich soe goeden veerst* gaff. Die hulpe was mich° voele groet. 2535[regelnummer] Der heer, des ich doe genoet* Inder groter sorghen mijn, Die moet ommer geloeft sijn, Sinte Seruaes, die mich loeste Ende mich soe wale getroeste* 2540[regelnummer] In soe vreyseliker noet Als vander ewigher doot Ende mich dae alsoe beriet. Dat en compt van mijnen herten nyet:
[pagina 174]
Die wijle* ich hebbe mijnen sen 2545[regelnummer] Ende ich in mijnen synnen ben Soe en willichs nyet vergheeten, Doer drincken noch doer eeten Doer armoede noch doer rijcheit Noch doer gheynre hande arbeyt 2550[regelnummer] Noch doer gheynre hande noetGa naar margenoot+ Noch doer vreyse vander doot. Op dat* mich god gheeft die cracht Ich sall hoem wesen dienstacht* Die wijle dat ich leuen moet°. 2555[regelnummer] Wollen* ende baruoet Willich sijn graff besoeken - Ofs mich god wilt gherueken° - Mit gheisteliker mynnen. Ich wils saen beghynnen 2560[regelnummer] Altehant noch huyde.’ Doen waren daer voele luyde Ervrouwet vanden woerden Die sij heme segghen hoerden Als sij mit rechte solden sijn. 2565[regelnummer] Dat deden sij wale schijn* Dat sijt guetlijck ontfinghen Ende sij mit heme ghinghen Te triecht te sinte Seruaes graue Mit scerpe* ende mit staue. 2570[regelnummer] Der trouwen sij ghedachten, Haer offer sij daer brachten Seruacio den gheheren Toe* loue en de toe eeren, Man ende wijff ende kint. 2575[regelnummer] Die ridder diende ommer sent Sinte Seruaes alle sijn leuen: Te eyghen* hadder sich ergheuen* Soe ons die vite* seet* voerwaer. Sent leefde hij die .VIJ. iaer 2580[regelnummer] Als hoem der veerst was ghegheuen Ende beterde sijn leuenGa naar margenoot+ Ende buetede sijne schulde Ende erwerf die gods hulde Ende vervulde sijn ghebodt.
[pagina 175]
2585[regelnummer] Des sy gheloeft der soete godt Ende der goede sinte Seruaes Die sijn voerspreke* was. God die dit woude doen Ter eeren sinte Seruacium 2590[regelnummer] Hij heuet voele doer hem gedaen. Nu suldi weten ende verstaen Eyn teyken voele heersam* Dat sinte Seruase ter eeren quam Die gode decke genade bat. 2595[regelnummer] Te nyeuele inder stat° - Al dae sinte Geertruyt Gheeert is, die gods bruyt, Der die stat is ghevryet* Ende dat gods huys ghewijet: 2600[regelnummer] Want daer ligghet haer gebeyne Dat suuer ende dat reyne; Die dat in eertrijck erwerff* Doen sij vleyschelijck sterff Dat haer ziele gheuoert° waert 2605[regelnummer] Ten hiemele die salige vaert; Ende daer waert sij ghecroent: Doen was haer wael gheloent Hare reynicheiden Mit der ewigher rijcheiden; 2610[regelnummer] Soe groet was haer trouwe - Het was eyne cloester vrouweGa naar margenoot+ Te nyeuele ende hiet Ode, Gherechte wijff ende goede Ende was gode ghehoersam 2615[regelnummer] Ende leefde als haer betam*. Den gheist haer god ghegheuen° Dat sij mynde eyn reyne leuen. Haer seden waren soe reyne Dat sij dander alle ghemeyne 2620[regelnummer] Hielde° mit groten mynnen, Ende te meysterynnen Doer haer doecht hadden vercoren. Sij was ouch selue wael geboren
[pagina 176]
Van vader ende van moeder 2625[regelnummer] Ende sij hadde eynen broeder, Eynen ridder, eynen ouelen* man, Dien ich ghenoemen nyet en can. Maer als* ich van hoem vernam Soe was hij gode onghehoersam; 2630[regelnummer] Als ich van hem hoerde ghewach Dat hij alre boeser seden plach Daer hij gode mit verwrachte* Want hijne nyet en vruchte°. Dat men hoem van gods haluen ryet° 2635[regelnummer] Daer toe en stont sijn sen nyet, Hi dede dat men hoem verboet. Des bleiff hi in sijnen sonden doot Daer sijn onrecht aen sceyn; Want sijnre vriende egheyn 2640[regelnummer] En haddens gheynen troost* Dat sijne ziele worde verloest°Ga naar margenoot+ Off datter woerde ommer raet, Doer sijne grote mesdaet Der hij openbaer plach 2645[regelnummer] Als men hoerde ende sach Van hem mit nacht ende mit daghen; Want hij inden sonden waert erslagen* Inden vreyseliken valle. Des vreesden die vrient alle 2650[regelnummer] Datter ewelijck weer verloren Ende arnen moeste gods toren. Sijn suster, die ghetrouwe, Sij hads groten rouwe Dat sij wel° betoende: 2655[regelnummer] Si claechde ende sij weynde, Dat heilighe deuote wijff; Sij claechde luttel den lijff Dien sij ouch nyet en dorfte° claghen Maer sij vruchte seer der plaghen 2660[regelnummer] Vander zielen ende der noet; Des was haer anxte herde groot. Mit daghe ende mit nachte°
[pagina 177]
Der zielen sij gedachte Mit almissen ende mit gebede 2665[regelnummer] Mit menger venyen* die sij dede, Die gods onderdane, Mit menghen heyten trane°; Menghen psalme dat sij las, Want haer die ziele lieff was°; 2670[regelnummer] Haer almissen die sij daer om gaff. Deckwijle soechte* sij dat graffGa naar margenoot+ Sinte Geertruden° hare vrouwen, Dat sij hem hare trouwen Eyns deyls liet ghenyeten. 2675[regelnummer] Tranen lietse vlieten Van haren oughen claer Voer sinte Geertruden altaer. Decke was sij onvroe. Teynen tijde quaemt soe - 2680[regelnummer] Ich en weyt ouer wie lanck* - Doen men die metten* ghesanck Inden monster, dat sij bleyff Daer sy haren yamer dreyff Als sij ghewoen was. 2685[regelnummer] Sij bede ende sij las Haer psalmen ende haren pselter* Voer sinte Geertruyden Elter* Ende haer gebede, der sij plach. Doen sij in hare venyen* lach 2690[regelnummer] Haer broeder voer haer quam. Doen sij sijne stemme vernam Sij waert verschricket seer. ‘Ghenade, god, lieue heer’, Sprack doen vrouwe Ode, 2695[regelnummer] ‘Ghenade, vrouwe goede, Sinte maria, gods moeder! Bestu dat’, seide sij, ‘broeder?’ ‘Ja ich’, sprack hij, ‘suster mijn, Ghij sult des ghewes sijn. 2700[regelnummer] Hebt voele goeden troest: Op gods ghenaden ben ich verloest;Ga naar margenoot+
[pagina 178]
Mijne ziele die is ghenesen.’ ‘Lieue broeder, wie mochte dat wesen?’ Sprack dat heilich wijff, 2705[regelnummer] ‘Sent dattu alle dijn lijff Der boesheiden pleghes Ende inden sonden leghes Boudelike ende openbaer. Het was dich onmaer* 2710[regelnummer] Dat men dich straefde* om dijn quaet Ende voerleyde° dijne mesdaet.’ Die ziele antwoerde daer naer: ‘Suster’, seet hij, ‘dat is waer. Ich dede luttel goets 2715[regelnummer] Ende was soe haert mijns moets Dat my des quaets nyet en verdroet. Mijne mesdaet was soe groet Dat ich doer mijne schulde Verloren hadde gods hulde* 2720[regelnummer] Daer ich luttel om werff. Doen ich die lichamelike doot sterff Doen moest ich varen ter hellen Mitten boesen ghesellen* Die mich hadden verraden: 2725[regelnummer] Voele ouels* sij mich daden. Dat ich dae hoerde ende sach Dat en willich seggen noch en mach. Wie* dat yamer was ghedaen* Dat en mochte gheyn mensche verstaen 2730[regelnummer] Want en is nyet soe lichte. Doen quam ich voer dat gherichte Daer ich verordelt waertGa naar margenoot+ Te derre onsaligher vaert Daer ich varen solde weder 2735[regelnummer] In dat affgronde hier neder. Doent daer toe was comen Ende mich hadden genomen Die leyde helsche honde Inder seluer stonde 2740[regelnummer] Die mich onsachte ruerden, Doe sij mich heenen voerden Mit voele vreyseliken scaren
[pagina 179]
Doen quamen sij voer eyne borch ghevaren Die scone was ende chierlijch, 2745[regelnummer] Soe rijck ende soe heerlijch Dat icht volsegghen nyet en can. Daer stont eyn heerlijch man Opten muer bouen Die wert is ende seer te louen, 2750[regelnummer] Eyn grauwe heer ende eyn alt. Hij nam mich doe mit ghewalt Den duuelen die mich dae brachten Mit pijnen mengher slachten. Dat was der goede sinte Seruaes 2755[regelnummer] Die soe gheweldich dae was Dat hij mich den duuelen dae nam. Soe wale mich dat ich daer quam!’ Noch sprach die sondige jongelinck: ‘Suster, om eyn cleyne dinck 2760[regelnummer] Halp hij mich ende troeste, Sinte Seruaes, die mich dae verloeste Vut voele groter qualen: Ich versoechten te drie malenGa naar margenoot+ Wollen* ende baruoet; 2765[regelnummer] Des ich ommer vroe wesen moet Dat ich daer quam te ghebede°. Dat was allet dat ich ye ghedede Goets, des ich ghedencken can. Des loue ich den heiligen man, 2770[regelnummer] Seruacius den reynen. Hi en verloeste mich nyet alleyne Vanden vreyseliken valle Maer sijne holden* alle Die yet doer* hem hadden gedaen; 2775[regelnummer] Soe voele als hijre wolde ontfaen Die verurouder* ende ghetroester, Van alre sorghen hijse verloeste, Der warighe gods holde° Den hij doe helpen wolde, 2780[regelnummer] Sinte Seruaes christus° bode
[pagina 180]
Die die ghewalt heuet van gode Die hem god te romen gaff By sinte peters graff. Doen hij daer ghenade bat 2785[regelnummer] Voer tongheren sijne stat Dat sij moeste* gestaen, Doen was die reden soe ghedaen* Dat des en mochte wesen nyet. Sinte peter hoem riet 2790[regelnummer] Dat hijs nyet meer en dede Ende voer die zielen bede; Sinte Seruaes, die gods holde°, Alle die hij verloessen woldeGa naar margenoot+ Ghetroesten ende ontbynden 2795[regelnummer] Die souden ghenade vynden. Sinte peter°, die daer was ghesant, Den slotel gaff hij hon in die hant Dat nye man alsulken en sach Noch mensche ghewercken en mach 2800[regelnummer] Van soe ghedanen wercke. Dien heuet noch sijne kercke Te lyteiken ende te trooste. Die heer, die mich verloeste Doen ich alsoe verdeylt* was, 2805[regelnummer] Der noethulper* sinte Servaes°, Hi heuet mengher moeder kint Ghetroest dar beuoren ende sent Ende menghe ziele ontbonden, Die ghenade aen hoem vonden, 2810[regelnummer] Mennich hondert dusent; Ende noch doet te menger stont Alre tijde ghelijck. Hij heuet in hiemelrike Voele grote werdicheit. 2815[regelnummer] Dat is die gods waerheit. Hij en mochte ouch hij opter eerden Nommermeer volloeft* werden Mit mensscheliken dinghen. Hi is in lutteringhen 2820[regelnummer] Nae die apostele voele gheheer*. Te triecht heeft hij huys° ende eer;
[pagina 181]
Dat is den lande eyn groot troost. Sijne werdicheit heeft mich vertroest* Vut alsoe vreyseliker noetGa naar margenoot+ 2825[regelnummer] Als is die ewelike doot. Des moet hij ommermeer Hebben loff ende eer. In hiemel ende in eerden Louet men den werden, 2830[regelnummer] Den groten heer Seruacium: Des gan hem der gods soen.’ Doen sprack die vrouwe Ode: ‘Gheloeft sij god der goede Ende sinte Seruaes die gheheer 2835[regelnummer] Moet hebben loef ende eer Ende moet gebenedijt sijn. Nu segghe, lieue broeder mijn, Sent dattu soe best getroest. Dattu vut der hellen best verloest, 2840[regelnummer] Waeromme queemstu her weder In dit ellende hier neder In deser groter ellenden ende armoeden?’ Hij antwerde: ‘lieue suster goede’, Sprack der verloeste gheyste, 2845[regelnummer] ‘Doer dijnen wille alre meyste, Namelijck doer dijne scholde: Dat ich dich segghen wolde Die goede nuwe meere Dat ich verloest weer, 2850[regelnummer] Des quam ich dich te trooste*. Der heer die mich verloeste Doen ich verordelt was Die ghenadighe sinte Seruaes, Dat hi te bat gheloeft sij:Ga naar margenoot+ 2855[regelnummer] In nomine domini Soe beuele ich dich, suster, dat Dattu hem dienes des te bat Ende des te voerder eeres Ende dijnen vlijt daer toe keres: 2860[regelnummer] Dat is dijns selues salicheit
[pagina 182]
Ende segghe dese waerheit Die ich dich hebbe cont ghedaen Den luden, dijt int goede verstaen, Den mannen ende den wijuen. 2865[regelnummer] Men sall die reden beschrijuen Ter eeren sanctus Seruacium.’ ‘Dat willich voele gherne doen,’ Sprack die cloester vrouwe Doer genade ende doer trouwe°, 2870[regelnummer] ‘Want ich bens voele vroe.’ Doen schiet hij van haer alsoe Dat sij en wiste waer hij quam. Doen sij die redene vernam Sij en hoerdes nyet meer noch en sach. 2875[regelnummer] Sent diende sij nacht ende dach Gode als eyn salich wijff Ende was voert alle haer lijff* Sinte Seruaes ghehoersam Ende seide wat sij dae vernam: 2880[regelnummer] Wie datse haer broeder hadde getroost* Dat hij vander hellen waer verloost Ouermids die hulpe van sinte Seruaes; Ende loefden alsoe alst recht was. Als ment te recht can verstaen 2885[regelnummer] God heuet menghen mensche ghedaenGa naar margenoot+ Doer sinte Seruaese groet goet, Als hij noch mennichweruen doet Stille ende openbaer; Dat lanck te segghen waer 2890[regelnummer] Dat goet dat all van hoem gheschiet; Men mochtes all vertellen nyet°. Des es eyn deyl beschreuen Ende is ouch voele verholen bleuen - Dat men wale weyt, sonder waen - 2895[regelnummer] Der teyken die hij heeft ghedaen Beide stille ende ouer luyt. Nu bidden wij den gods druyt Doer sijne grote ghenade Dat hij ons nyet en versmade
[pagina 183]
2900[regelnummer] Doer egheyene onse crancheit Ende ons sijne gherechticheit Te gods ghenaden brenghe Ende hij ons verdenghe* Aen onsen heer ihesum keerste: 2905[regelnummer] Dat hij ons gheueerste Dat wij gebeteren onse leuen, Wantten god der werelt hadde gegeuen Tot eynen predickare Ende tot eynen noethulpare; 2910[regelnummer] Dat hij onse bede alsoe ontfae Dattet ons in staden stae Ten eweliken lyue Ende ons te troeste blyue. Hier mach men doecht in mercken 2915[regelnummer] Van sinte Seruaes werkenGa naar margenoot+ Ende aen sijn leuen, des hij plach, Dat men wel gherne horen mach. Ende die teyken die god dede Doer sijnen wille te mengher stede 2920[regelnummer] Die sijn voele heerlijck. In dutschen dichtede dit heynrijck Die van veldeken was geboren. Hij hadde sinte Seruaes verkoren Te patrone ende te heren 2925[regelnummer] Des maecte hij hem dit ter eeren Doer genade ende doer mynne°; Des hoem ouch bat die Grauynne Van loen, die edel agnes. Te bat lustede hoem des 2930[regelnummer] Dat hijt te dutschen keerde, Alse hoem die vite* leerde Daer nae der waerheit in was ghescreuen Des heilighen sinte seruaes leuen Ende sijne myraculen scone 2935[regelnummer] Na sijnre translacione* Die noch sijn voele heersam. Als hij die waerheit dae vernam Gherechte ende ontwyuelijck,
[pagina 184]
All daer nae dichtet heynrijck 2940[regelnummer] Voele recht ende bescheydelijck, Dat* hij bedechtelijck Nye daer aen en mysde* noch en loech. Des bat hem hessel oich Des men doch wale vermanen* mach 2945[regelnummer] Die doen der Costerijen° plach. Heynrick, die dit berichtede,Ga naar margenoot+ Ende in dutschen dichtede Ende alle dies hoem baden Ende hulpe daer toe daden 2950[regelnummer] Ende allen dient lieff was, Den moet god ende sinte Seruaes Verloessen ende ontbenden Als sij dit leuen eynden; Dat hon god moet gheuen° 2955[regelnummer] Vroude ende ewich leuen Ende wonne onuerganckelijck. Amen - des bidt heynrijck In des waren gods namen Goede lude alle te samen 2960[regelnummer] Die dit boeck hoeren leesen, Dat hij in haer ghedynge moet wesen Te gode van hiemelrike Dat hij ghenadelike Sijne ziele moete verloessen 2965[regelnummer] Want hi decke hadde mesdaen Ende eyn sondich mensche was - Dat hem der goede sinte Seruaes Sijne ziele moete verloessen Vanden duuelen den boesen, 2970[regelnummer] Dat sij hem nyet en moeten* scaden Ende hij die ziele moete bestaden* In dat ewighe liecht, Die grote heer van triecht, Dat hij sijne ziele make vry 2975[regelnummer] Inden name goids, Amen, dat sy. AMEN	margenoot+ 57^r margenoot+ 57^v margenoot+ 58^r margenoot+ 58^v margenoot+ 59^r margenoot+ 59^v margenoot+ 60^r margenoot+ 60^v margenoot+ 61^r margenoot+ 61^v margenoot+ 62^r margenoot+ 62^v margenoot+ 63^r margenoot+ 63^v margenoot+ 64^r margenoot+ 64^v margenoot+ 65^r margenoot+ 65^v margenoot+ 66^r margenoot+ 66^v margenoot+ 67^r margenoot+ 67^v margenoot+ 68^r margenoot+ 68^v margenoot+ 69^r margenoot+ 69^v margenoot+ 70^r margenoot+ 70^v margenoot+ 71^r margenoot+ 71^v margenoot+ 72^r margenoot+ 72^v margenoot+ 73^r margenoot+ 73^v margenoot+ 74^r margenoot+ 74^v margenoot+ 75^r margenoot+ 75^v margenoot+ 76^r margenoot+ 76^v margenoot+ 77^r margenoot+ 77^v margenoot+ 78^r margenoot+ 78^v margenoot+ 79^r margenoot+ 79^v margenoot+ 80^r margenoot+ 80^v margenoot+ 81^r margenoot+ 81^v margenoot+ 82^r margenoot+ 82^v margenoot+ 83^r margenoot+ 83^v margenoot+ 84^r margenoot+ 84^v margenoot+ 85^r margenoot+ 85^v margenoot+ 86^r margenoot+ 86^v margenoot+ 87^r margenoot+ 87^v margenoot+ 88^r margenoot+ 88^v margenoot+ 89^r margenoot+ 89^v margenoot+ 90^r margenoot+ 90^v margenoot+ 91^r margenoot+ 91^v voetnoot2064 l.: ...gen biscop(en) teuoren. voetnoot2065 l.: ...(d)e te patrone. voetnoot2066 l.: des had ... lone. voetnoot2067 l.: dat hene dekke... voetnoot2068 l.: ... dar siner helpen gerede. voetnoot2069 l.: ... wale beuonden. voetnoot2070 l.: te ue...(r) stunden. voetnoot2071 l.: Dahe in groten ...(s). voetnoot2072 l.: da heme erloste sente ...as. voetnoot2073 l.: Dat weste der keiser ... war. voetnoot2074 l.: du stigtedeher te ... voetnoot2075 l.: ...(e) selue keiser henric. voetnoot2076 l.: hus harde herlic. margenoot+ 92^r voetnoot2077 l.: Alse ... da wale siet. voetnoot2078 l.: proueden he ... it. voetnoot2078a l.: Rike ende gude. voetnoot2078b l.: bit ...(i)ude. voetnoot2079 l.: Di stat di wolder ... voetnoot2080 l.: ...(t) godis hus deder wien. voetnoot2081 l.: ... (u?) ele gehere. voetnoot2082 l.: in twer a... (e)re. voetnoot2083 l.: Jude ende Symonis. voetnoot2084 l.: ...s patronis. voetnoot2085 l.: Sines heren ...(d)e was. voetnoot2086 l.: de genedege sente ... voetnoot2087 l.: en drin widement al(t) ... voetnoot2088 l.: ... t godis hus in ho(ren) ... voetnoot2089 l.: ...ne sente Seruase s... - Sin mut voetnoot2090 l.: (wa)nt he dede ... gut. voetnoot2091 l.: Ane heme hadde (v? volgens S - foto onduidelijk, evenals slotvocaal van hadde; te verwachten is: hadder) ... voetnoot2092 l.: want hene decke had ... voetnoot2093 l.: ... was sines herten ligt. voetnoot2094 l.: (s) ... der du tetrigt. voetnoot2095 l.: Te sen... houestat. voetnoot2096 l.: sinen bruder ... voetnoot2097 l.: Den profste uanden clo ... voetnoot2098 l.: ...ken ende den costre. voetnoot2099 l.: End ...ren allen samen. voetnoot2100 l.: te eren ...ses namen. voetnoot2101 l.: Allen sinen ho... voetnoot2102 l.: senden wolden. voetnoot2103 l.: Sente Ser... nes. voetnoot2104 l.: des heileges ende d... voetnoot2105 l.: Te sinen nuwen werke. voetnoot2106 l.: t... sine kerke. margenoot+ 92^v voetnoot2107 l.: He wolde g ... voetnoot2108 l.: ende sinen lof ermeren. voetnoot2109 l.: S... ...tium. voetnoot2110 l.: dat wolder imme(r) ... voetnoot2111 l.: Di wile dater mugte le(u)... voetnoot2112 l.: ...stens heme idog nit g... voetnoot2113 l.: was heme leit duhet ... voetnoot2114 l.: ...tricht he du selue qu(â). voetnoot2115 l.: ... t(id)en darna. voetnoot2116 l.: he warf ...en da. voetnoot2117 l.: Dat si ged(r)... margenoot+ 93^r margenoot+ 93^v margenoot+ 94^r margenoot+ 94^v margenoot+ 95^r margenoot+ 95^v margenoot+ 96^r margenoot+ 96^v margenoot+ 97^r margenoot+ 97^v margenoot+ 98^r margenoot+ 98^v margenoot+ 99^r margenoot+ 99^v margenoot+ 100^r margenoot+ 100^v margenoot+ 101^r margenoot+ 101^v margenoot+ 102^r margenoot+ 102^v margenoot+ 103^r margenoot+ 103^v margenoot+ 104^r margenoot+ 104^v margenoot+ 105^r margenoot+ 105^v margenoot+ 106^r margenoot+ 106^v

Vorige Volgende

Tweede boek