Sint Servaes legende

[p. 17]

Wijze van uitgeven

De tekst van het handschrift is zoveel mogelijk diplomatisch weergegeven. Enkele tastbare fouten in het handschrift hebben we verbeterd, echter steeds met verantwoording in de noten. Waar het handschrift een onduidelijk letter- of woordbeeld geeft, en we voor den druk de knoop moesten doorhakken, hebben we de moeilijkheid of onzen twijfel in een noot aangeduid. Over twee dingen moeten we ons hier wat uitvoeriger verantwoorden: de spelling en de interpunctie.

De grilligheden in de SPELLING hebben we zo mogelijk intact gelaten. Waar bv. de copiïst oo en oe in gesloten lettergreep (troost - troest) dooreengebruikt, hebben we geen normalisering toegepast; ook de afwisseling van gh en g is geheel volgens het handschrift; evenzo hebben we de betrekkelijk zeldzame j in anlaut (naast i) laten staan; waar hij echter vocalische functie heeft hebben we i afgedrukt, doch de j in de noten vermeld, bv. I, 98; de zeldzame z in anlaut is gehandhaafd, bv. I, 64, 71, 83, enz. Voor sommige medeklinkers gebruikt de afschrijver verschillende lettertypen (zie bladz. 9-10). Die verschillen konden we niet in den druk laten uitkomen. Voor de spelling zijn ze ook meestal niet belangrijk. Verwaarloosd hebben we daarom de onderscheiding van de beide typen van de d, r (zie blz. 9), ook van de v (met en zonder lus) en de w (verdubbeling van v met of zonder lus). Daarentegen hebben we het verschil tussen u en v gehandhaafd, evenals dat tussen ij en y. Daarover zijn de volgende bijzonderheden te vermelden:

a) De anlaut heeft steeds v. In den inlaut tussen vocalen en na een consonant is vrijwel steeds een u geschreven: euen, twijuel, seluer, Seruaes. Minder zeker is de schrijfwijze in woorden met een praefix; regel lijkt ook hier u

[p. 18]

tussen vocalen: gheuoert, beuoren, gheuangen, enz.; ook na consonant en vóór vocaal: verueerlike, onuerbrant, onuergankelike, baruoet, zelfs: onrechtueerdich; na vocaal en vóór consonant: gheuluwen, beureden; tussen r's: verurouwen. Toch vinden we in zulke posities meermalen een v geschreven: zelden intervocalisch als ghevoert (II, 2525), ghevynghen (II, 2941; vgl. gravinnen in I, 3236 tegenover grauinne in II, 2927; vaker na of vóór r: vervulde (II, 2584), vervult (II, 476), bevroret (II, 3029), ghevryet (I, 1021), vervroude (II,2979), steeds onvroe. Wanneer woorden die semantisch (en rhythmisch) een samenstelling lijken, los van elkaar zijn geschreven, begint de tweede component met v: te voren (tegenover hs. L. teuoren, II, 2064), heer vaert.

Ondanks de moeilijkheden die hieruit voor den ongeschoolden lezer voortvloeien, hebben we gemeend deze wisselingen in het spellingsbeeld te moeten handhaven.

b) Voor den klank i hebben we de ij en de y van het hs. behouden, de ij ook waar het hs. een i + j schrijft, zonder diacritisch teken, dus kennelijk geen y. Dit laatste letterteken concurreert ook met de i, in combinatie met andere vocalen: ey in: weyt, beyden, enz.; naast: heilig, enz.; uy in: kuyscheide, vuyrich, enz.; soms ook als enkelvoudige vocaal: mynne (I, 304), synne (I, 320), enz.; ook vóór een andere, toonloze vocaal, bv.: Ermenyen (I, 313); in open lettergreep: vysione (I, 1626), enz.

Voor de al of niet versierde letters aan het begin der regels zie blz. 10. Over het gebruik van HOOFDLETTERS in de tekst is het volgende op te merken.

Geografische namen en namen van personen worden in den tekst doorgaans met kleine beginletters geschreven. Alleen Servaes begint vrijwel steeds met een hoofdletter, die echter lang niet altijd met rood is aangezet. Daarentegen is god altijd met kleine beginletter geschreven. Bij andere eigennamen duiken soms, willekeurig, al of niet rood aangezette hoofdletters op. Opvallend is de C, die aan het begin van woorden als coninck, capelle, ook bij eigennamen als Colen soms met een groter type dan de gewone c maar zonder rood is aangeduid; in sommige gevallen is hij als een echte hoofdletter rood aangezet, bv.

[p. 19]

Costerijen, II, 2944. Regelmaat is er niet in te ontdekken; in de noten hebben we deze nuancen meermalen aangestipt. Moeilijk is ook te beslissen, of de j als hoofletter is bedoeld. De j wisselt in consonantische functie met de i in: ionghe (I, 2862) - jonghe (II, 56, 1266); iongheren - jongheren (I, 702, 1717, 2554; II, 1234); ihesus (I, 695, 814; II, 171) - jhesus (I, 219, 455; II, 60); iherusalem (I, 315) - jherusalem (I, 380). Als consonant treedt soms ook de y op: yamer (I, 2806; II, 899), yamerlike (I, 448) tegenover jamer (II, 24). Een enkele maal heeft de j vocalische waarde: Jnghelant (I, 973); jn (I, 3082; II, 1852), afgezien van de talrijke gevallen waarin de i aan het begin van de regel staat en dan steeds als J is geschreven. De grootte van de j's wisselt enigszins; bovendien kan hij met of zonder lusvormige ophaal geschreven zijn. Een klein type, zonder lus in: I 702, 2554; II, 1266. Behalve aan het begin van de regel is de j doorgaans niet rood aangezet. Zonder rood ook in de eigennamen: justijn (I, 1281), jeker (I, 963). De enkele gevallen met rood zijn: Job (I, 987; II, 353); Jhesus (I, 219, 455); Johannes (I, 229); Jheronimmus (I. 824). In den druk hebben we de rood-aangezette j's als hoofdletters gegeven; de overige als kleine letter j. Wat de andere letters betreft: ook de niet rood-aangezette grote letters hebben we als hoofdletters afgedrukt; de rood-aangezette zijn in de aantekeningen vermeld. Waar alle aanwijzing ontbreekt, kan men er zeker van zijn, dat het hs. geen rood heeft. Alleen bij den eigennaam Servaes hebben we het verschil verwaarloosd. We hebben den indruk dat de rubricator bij het aanstrepen van de hoofdletters onzorgvuldig is te werk gegaan.

In het hs. komt geen INTERPUNCTIE voor. De zeldzame stippen of punten achter sommige regels, in de noten aangegeven, zijn hoogstwaarschijnlijk niet als interpunctie bedoeld. In dit opzicht geven we het hs. niet diplomatisch weer. Hoewel we ons er van bewust zijn, dat het plaatsen van leestekens in een middelnederlandsen tekst onvermijdelijk subjectieve interpretatie inhoudt en de onbevangenheid van den vakkundigen lezer kan schaden, hebben we gemeend in dit opzicht den niet-filoloog tegemoet te moeten komen. Bij onze interpungering hebben we ons echter de uiterste beperking opgelegd. Dat kon, zonder dat vlotte

[p. 20]

lezing ook voor leken bemoeilijkt wordt, doordat de versstructuur in dit gedicht nauw aansluit bij de zinsstructuur. Het einde van bijna iedere versregel valt samen met een meer of minder sterke syntactische rust. Gewoonlijk is dat de grens tussen zinnen, hetzij tussen nevengeschikte hoofdzinnen, hetzij tussen de delen van een samengestelden zin. Wanneer een enkelvoudige zin meer dan één versregel vult, geeft deze normale versstructuur aanleiding het deel op de tweede regel als een door pauze (= versgrens) afgescheiden zinsdeel te beschouwen. We hebben ons daarom hoofdzakelijk beperkt tot het plaatsen van punten (c.q. puntkomma's) waar, naar ons inzicht, de zin of het zinscomplex afgesloten is. Komma's hebben we slechts geplaatst, waar het ter wille van de overzichtelijkheid gewenst is, b.v. om apposities aan te geven, of om ingewikkelde en omvangrijke complexen gemakkelijker leesbaar te maken. Onderbrekende (parenthetische) zinnen hebben we meermalen tussen platte streepjes gezet. De directe rede is door dubbelpunt ingeleid. Ook is de dubbele punt meermalen gebruikt om een niet door syntactische middelen uitgedrukt gedachte-verband aan te duiden. Normaliter hebben we dus de grens tussen hoofd- en bijzin niet verder aangegeven, wanneer de versgrens dit reeds doet. Wanneer men vijftig regels heeft gelezen, is men voldoende op deze rhythmisch-syntactische structuur ingesteld, om zonder vertraging den tekst te kunnen volgen. Natuurlijk blijven bij deze summiere interpunctie voor vakkundigen plaatsen genoeg over, die discussie uitlokken. In vele gevallen hebben wij in de noten op andere mogelijkheden van interpunctie, en dus tekst-interpretatie, attent gemaakt. Dat niet alle gevallen zijn aangewezen, ligt voor de hand.

De fragmenten van hs. L., door Scharpé gepubliceerd in Leuvensche Bijdragen III (1899) zijn aan den voet der betrokken pagina's opgenomen. In dat hs. zijn de versregels niet onder elkaar geschreven, maar achter elkaar aan, zodat de hele bladspiegel gevuld wordt; de ‘versregels’ zijn daar echter door punten gescheiden: deze leestekens duiden dus alleen de versgrenzen aan.

De afkortingen in het hs. zijn in den druk opgelost, maar kenbaar door cursieve letters.

Woorden die in den tekst gemerkt zijn door een * zijn

[p. 21]

in de woordenlijst vertaald. Het teken ° verwijst naar de noten.

De cijfers rechts van de kolommen geven de bladen van het hs. aan.

De indeling van het hs. door lombarden blijkt uit de grote hoofdletters in den druk; in het hs. is tussen deze ‘capita’ echter geen wit gelaten.