Anthony Brummelkamp (1811-1888)

(1988)–Melis te Velde– rechtenstatus

8. Het werk als predikant in de afgescheiden gemeenten

8.1. Het werk in de gemeen te van Hattem

Van oktober 1835 tot november 1839 heeft Brummelkamp als predikant van de afgescheiden gemeente in Hattem gefunctioneerd. Deze telde in die tijd 200 tot 300 leden. Daarnaast was er ook een aantal ‘bijwoners’, die zich niet bij de gemeente hadden aangesloten, maar wel geheel met haar meeleefden. Als regel hield men drie keer op zondag en een keer op woensdagavond kerkdienst, verdeeld in groepjes van 19 over verschillende huizen, om de vervolging te ontgaan. De vergaderplaats was dan een grote kamer of keuken, een stal of een werkplaats. Wanneer Brummelkamp niet elders was, preekte hij beurtelings een keer in een van de samenkomsten; in de andere werd dan een preek voorgelezen, meestal door een vaste voorganger. Dit verspreid vergaderen kwam de eenheid in de gemeente niet ten goede. Brummelkamp en een minderheid in de kerkeraad waren het er niet mee eens, maar schikten zich naar de ‘vreesachtigheid’ van de anderen.Ga naar voetnoot1.

Vergeleken met de hervormde kerkeraad was het aantal ambtsdragers groot: in 1837 waren er vijfouderlingen en vier diakenen. Daardoor was er een intensievere ambtelijke bearbeiding mogelijk. Vanwege de afstand ontwikkelde zich in Wezep al spoedig een half-zelfstandige wijkgemeente: het grootste deel hiervan volgde in 1838 oefenaar Dirk van Enk en ging over naar de Kruisgezinden. De Hattemse kerkeraad vergaderde normaliter een keer per maand. Opzicht en tucht over de gemeente vormden in de besprekingen de hoofdzaak. In onderscheid van de situatie in de Hervormde Kerk werd er van het begin af serieus kerkelijke tucht geoefend ‘naar het bevel van Christus en zijn apostelen’. Op ongeveer tien personen moest men in de jaren 1836 tot 1839 de censuur toepassen. Herhaaldelijk moesten de broeders op vermaanbezoek. Voorzover is na te gaan kwam een regelmatig huisbezoek van de ouderlingen nog niet goed op gang. Soms maakte Brummelkamp zelf een rondgang door de gemeente. Met zijn kerkeraad vormde hij geen administratief regentencollege, maar een pastoraal team, dat probeerde aan de gemeente goede geestelijke leiding te geven en haar op te bouwen in het geloof.Ga naar voetnoot2.

In het kerkeraadswerk had het diakonaat een belangrijke plaats. Hattem had tamelijk veel behoeftigen. Soms kreeg men hulp uit andere gemeenten, waar-

bij Brummelkamp bemiddelde. Hij had voor de materiële nood steeds een open oog en deed ook persoonlijk wat hij kon om daarin te voorzien.Ga naar voetnoot3.

Tot Brummelkamps takenpakket behoorde oorspronkelijk ook de catechese. Een regelmatige catechese-verplichting was echter moeilijk te combineren met zijn dienstreizen in en buiten de provincie. Vandaar dat deze taak al spoedig door zijn vader en later ook door anderen werd overgenomen.Ga naar voetnoot4.

Brummelkamps Hattemse jaren zijn voor hem lang niet gemakkelijk geweest. Als jongeman van net 24 jaar werd hij geroepen om mee leiding te geven aan een kerkelijk leven, dat onder zware druk stond door vervolging van buitenaf en onenigheid van binnenuit. Hij kreeg geen tijd om zich rustig in studie, bezinning en pastoraat te laten vormen. Hij werd meegesleept in de opwindende gebeurtenissen en snelle ontwikkelingen, die de afgescheiden gemeenten doormaakten. Positief in zijn optreden was, dat hij anderen niet overheerste. Maar anderzijds behoorden leidinggeven en organiseren niet tot zijn sterke kanten. Hij was niet steeds opgewassen tegen de taken, die op zijn schouders neerkwamen. Daar heeft hij het meer dan eens moeilijk mee gehad. In de zomer van 1836 maakte hij een ernstige crisis door. Hij meende soms, dat de afgescheiden gemeenten geen groter ‘ballast’ hadden dan zijn persoon. Uit gevoel van geringheid wilde hij wel uit de strijd weglopen en zich aan Gods zaak onttrekken. Uit die ‘vreselijke diepte’ trok de Here hem op. Maar het gevoel van eigen onbeduidendheid bleef hem af en toe kwellen. Het was voor hem een strijd om op Gods beleid nederig ‘amen’ te zeggen, zonder iets te kunnen zien of berekenen van de weg die voor hem lag. Bovendien leed hij onder de veelvuldige ellende in de gemeenten. In de trouwe en vrijmoedige gemeenten zag hij wel leven en werkzaamheid, maar in degene die ‘om de vreeze en menschen-wil’ daarbij ten achter stonden ontdekte hij dorheid. Onder die laatste hoorde ook de gemeente in Hattem. Hij kon echter door zijn spreken de mensen geen vrijmoedigheid geven. Dat dwong hem tot bescheidenheid, maar maakte zijn werk soms zwaar.Ga naar voetnoot5.

8.2. Vertrek naar Schiedam

In de loop van 1839 kwam Brummelkamp tot de overtuiging, dat hij niet langer in Hattem zou moeten blijven. Een vrij langdurig losmakingsproces ging daaraan vooraf. Al in het voorjaar van 1838 had hij een beroep gehad van de gemeente in Amsterdam. Hij had het eigenlijk wel willen aannemen, maar durfde zich niet van de Gelderse gemeenten losmaken, terwijl Amsterdam hem beslist als plaatselijk predikant wenste. Hij bedankte dus, maar voelde zich van toen af niet meer zo sterk aan de gemeente in Hattem verbonden. Daar kwam bij, dat hij zich in Hattem nogal in zijn mogelijkheden

beknot voelde. De afscheuring van Van Enk was een fikse en pijnlijke aderlating. Een centrale vergaderplaats voor meer dan 20 personen ontbrak. Zijn vermaningen stuitten op veel weerstand. Ook was er tot in de kerkeraad toe een afkerige houding tegenover hem vanwege zijn afleggen van het ambtsgewaad. Langzamerhand werkte hij meer elders dan in Hattem en dat met meer vrede. Het aanvragen van vrijheid en het aankopen van een kerkgebouw in maart 1839 mislukten ook al. Brummelkamp voelde daar de ‘kastijdende hand des Heeren’ in. Hij ging zich langzamerhand in Hattem als een indringer beschouwen, nu de Here hem daar zo weinig mogelijkheden voor effektieve arbeid gaf.Ga naar voetnoot6.

In die situatie ontving hij eind juni 1839 een beroep van de hem onbekende, kleine gemeente in Schiedam. Na enkele weken van beraad nam hij het aan. Na deze ‘inwendige losmaking’ moest nu de ‘uitwendige’, de officiële kerkelijke, volgen. Dit had echter veel voeten in de aarde. In de kerkeraad van Hattem, de classis Hattem en de classis Apeldoorn werd de zaak uitvoerig besproken. Zelfs werd er een speciale provinciale vergadering over belegd. Hattem en in mindere mate ook de andere Gelderse kerken hadden bezwaren tegen een eventueel vertrek. Geen wonder, want Brummelkamp was de enige predikant in de provincie en er was voorlopig ook nog geen opvolger in zicht. Bovendien had Brummelkamps optreden in deze kwestie iets onzekers. Hij verklaarde niet te zullen vertrekken als de kerkeraad en de classis het hem verboden. Dat was uiteraard vragen om bezwaren. Daar kwam bij, dat Scholte in Zuid-Holland nogal tegen dit beroep ageerde en er ‘de ellendigste gevolgen’ van voorspelde. Scholte was, evenals trouwens Van Raalte, op de provinciale vergadering in Wapenveld aanwezig. Daar werd besloten aan Brummelkamp geen losmaking te verlenen: hij moest de Gelderse gemeenten blijven verzorgen en in de provincie blijven wonen. Men accepteerde niet, dat hij zijn ‘vaderlijke betrekking’ tot de kerken in de regio zou opgeven voor een ‘willekeurige’ verbintenis elders. Achter deze opstelling lag onder meer de gedachte, dat het aannemen van een beroep alleen mogelijk was in wederzijdse overeenstemming tussen de betrokken gemeenten.Ga naar voetnoot7.

De gemeente van Schiedam, door correspondentie en persoonlijke aanwezigheid van afgevaardigden in de besprekingen betrokken, ging met het besluit van de Gelderse kerken niet akkoord. Zij hield Brummelkamp aan zijn gegeven woord. Begin november hakte deze eindelijk zelf de knoop door. In overleg tussen Hattem en Schiedam werd afgesproken, dat hij zowel de Gelderse gemeenten als die in Schiedam zou verzorgen en dat hij zelf zou

beslissen over zijn woonplaats. Brummelkamp besloot vervolgens naar Schiedam te vertrekken. Hij wilde zich niet aan dat deel van het land onttrekken, waar men nog zo weinig prediking had gehad en waar voor Gods Woord een open deur was. Op zondag 24 november 1839 vierde Brummelkamp met de gemeenten van Hattem en Heerde-Wapenveld nog het heilig avondmaal. Kort daarna vertrok hij en arriveerde op maandag 9 december in Schiedam.Ga naar voetnoot8.

8.3. Het werk in de Schiedamse gemeente

In Schiedam kwam Brummelkamp op een terrein, dat tot dan toe voornamelijk door Scholte was bearbeid. In Zuid-Holland waren er ongeveer 18 gemeenten, in Beneden-Gelderland 9. Voor een regionaal predikant was er werk in overvloed. Onder de gemeente in Schiedam vielen ook Vlaardingen, Maassluis, Maasland, Rozenburg, Zwartewaal, Pernis en Poortugaal. De Afscheiding was er in 1835 begonnen. Eind 1839 telde de gemeente ongeveer 150 zielen. Zij vormde een classis met Den Haag, Naaldwijk, Delft en Rotterdam. Ze telde wat meer gegoede en ontwikkelde leden dan de gemeente in Hattem. Aanvankelijk vergaderde men in een kuiperij aan de Westvest; in januari 1842 betrok men een nieuw gebouwde kerk aan de Tuinlaan, waar ook de pastorie stond.Ga naar voetnoot9.

Brummelkamps verhouding tot de gemeente in Schiedam was nogal eigenaardig. Hij werd niet haar eigen predikant en werd er daarom ook niet bevestigd. Hij bleef immers verplicht tot verzorging van de gemeenten in Gelderland. Doordat hij in Schiedam woonde, kreeg men daar wel de meeste van zijn preekbeurten en leidde hij er meestal de kerkeraadsvergaderingen. Maar daarnaast claimde hij van het begin af de vrijheid om in andere gemeenten te preken en zich verder te wijden aan de opleiding tot het predikambt. Hij beschouwde zich dus als predikant in meer algemene dienst. Meer dan eens heeft men aandrang op hem uitgeoefend om zich volledig aan Schiedam alleen te verbinden, maar Brummelkamp heeft dit steeds afgewezen. Met het oog op zijn in die jaren tamelijk zwakke gezondheid, de veel-

heid van het werk en de noodzaak meer tijd vrij te maken voor de opleiding adviseerde hij zelfs een ander als plaatselijk predikant te beroepen. In mei 1842 ging men inderdaad daartoe over en beriep de nog hervormde ds. B. Fijnebuik. Deze nam het beroep aan en werd op 17 juli 1842 door Brummelkamp bevestigd.Ga naar voetnoot10.

De Schiedammer jaren zijn voor Brummelkamp waardevolle jaren geweest. Enerzijds werden de afgescheiden gemeenten wel verscheurd door interne conflicten in de kerkverbandelijke samenleving. Maar anderzijds waren het in veel plaatselijke gemeenten toch ook jaren van consolidatie en uitbouw. Nu de gerechtelijke vervolgingen voor het grootste deel voorbij waren, had men van buitenaf rust en gingen de afgescheidenen een meer erkende positie in de samenleving innemen. Van maand tot maand kwamen uit de Hervormde Kerk nieuwe leden zich melden. Er kwam bovendien een groeiend kader van nieuwe predikanten, in eigen kring gevormd en opgeleid. Zij zorgden voor een betere bearbeiding, voor continuïteit en samenbinding in de gemeenten. Hun optreden betekende ook een evenwichtiger spreiding van leiderschap en verantwoordelijkheden. Brummelkamp werd in deze jaren minder voortgejaagd door de dagelijkse noden van de gemeente. Er was meer tijd en rust voor studie en bezinning. Er vormde zich bij hem in verschillende opzichten ook een vastere overtuiging. Hij deed ervaring op met afgescheidenen in verschillende delen van het land en raakte met een groot aantal gemeenten van meer nabij bekend.Ga naar voetnoot11.

Brummelkamp preekte in Schiedam meestal twee of drie keer op de zondag en een keer in een weekbeurt. Hij was, evenals vroeger en later, ruim in het aanbod van Gods genade aan arme zondaren. Onder deze prediking was er vooral in het eerste jaar veel groei van buitenaf. Van 150 leden bij zijn komst in 1839 groeide de gemeente naar ongeveer 450 leden bij zijn vertrek in 1842.Ga naar voetnoot12.

Hoewel Brummelkamp wel graag zelf had willen catechiseren, ontbrak hem daarvoor de tijd. Het werd daarom aan een lid der gemeente en aan student Wildenbeest opgedragen. Er heerste overigens in heel de gemeente grote onkunde. Dat was voor Brummelkamp mede aanleiding om te proberen de gemeente meer aktief bij de catechismus-dienst te betrekken. In januari 1841 kondigde hij af, dat hij de catechismus nu een keer had doorgepreekt en van plan was, die in het vervolg ‘catechetischer wijze’ te behandelen. Enkele ouderlingen of bekwame lidmaten konden zich aanmelden om daarbij te antwoorden op door hem voor te stellen vragen. Hiertegen kwam echter verzet in kerkeraad en gemeente. Men was van dergelijke nieuwigheden niet gediend. Brummelkamp keurde het beroep op ‘gewoonte’ en de overdreven

vrees voor nieuwe vormen af. Hij toonde aan, dat het behandelen van de catechismus ‘Prophetischer’ wijze geheel overeenstemde met de bedoeling der vaderen en ook vanouds in gebruik was geweest. Hij zag het als een goed middel tot handhaving van de waarheid, ook tegenover eventuele dwaalleer van een predikant. Maar hij zag van zijn voornemen af, om de satan geen middel in handen te geven om de gemeente te verwoesten.Ga naar voetnoot13.

Een andere belangrijke taak was de kerkregering. In vele kerkeraadsvergaderingen heeft Brummelkamp bijgedragen aan de opbouw van de gemeente. Allerlei zonden riepen om bearbeiding. Herhaaldelijk moest ook Brummelkamp op pad, waar de verhoudingen door laster of twist waren verstoord, waar sexuele zonde was of bedrog, ontheiliging van de zondag of kerkverzuim. Soms waren er interne spanningen in de kerkeraad. Met veel ijver en pastorale wijsheid trad Brummelkamp daarin op. Hij was niet slap in de aanpak van de zondaren, maar ook niet afstotend in zijn vermaan. Waar nodig oefende men vastberaden tucht, vooral waar een wereldse gezindheid en levenswandel werd geconstateerd. Soms wilden ouders hun kinderen laten dopen, terwijl ze zeer onkundig waren inzake de betekenis van de doop. Brummelkamp wees hen dan niet af, maar stelde wel de doop korte tijd uit om ruimte te scheppen voor enig nader onderwijs. Het was hetzelfde beleid als hij in de hervormde gemeente in Hattem had gevoerd. De kerkdiensten, waarin Brummelkamp voorging, werden bezocht door een aanzienlijk aantal niet-afgescheidenen. Sommige van hen wilden ook het avondmaal in de afgescheiden gemeente meevieren. De kerkeraad weigerde dit en wekte de betrokkenen op om zich met belijdenis des geloofs bij de gemeente aan te sluiten. In latere jaren zou Brummelkamp nog dikwijls met deze kwestie te maken krijgen.Ga naar voetnoot14.

Brummelkamp heeft in Schiedam nogal eens bezwaren te verwerken gekregen, met name inzake zijn prediking en het ambtsgewaad. Toch heeft dit nooit tot een hooglopend conflict geleid. De wat losse relatie tussen hem en de gemeente gaf de nodige armslag om verschillen van mening te relativeren. Ook heeft hij nooit zijn eigen overtuiging aan anderen opgedrongen. Zijn integriteit was voor iedereen boven twijfel verheven. En als het er op aan kwam, was hij toch te overtuigd gereformeerd om hem met iemand als Scholte in één hoek te kunnen plaatsen. Opvallend blijk daarvan is de herhaalde wens van de Schiedammers, dat Brummelkamp hun vaste predikant zou zijn.Ga naar voetnoot15.

8.4. Het werk in de Gelderse gemeenten in de jaren 1840-1842

Toen Brummelkamp naar Schiedam vertrok, bleef hij verantwoordelijk voor de bearbeiding van de gemeenten in Gelderland. Hij reisde daarom af en toe oostwaarts om in het Gelderse te preken, de sacramenten te bedienen en

kerkelijke vergaderingen te leiden. In de vergaderingen ontmoette hij een hem vertrouwde groep gemeenten, waar zijn opvattingen over kerkorde en kerkverband door velen gedeeld werden. Uiteraard vormden de moeiten in het bredere kerkverband dikwijls een belangrijk onderwerp van gesprek. Verder gaf Brummelkamp informatie over de kerkelijke situatie elders in het land en over predikanten en studenten. Hij stimuleerde ook de organisatie en beoefening van het provinciaal en classicaal kerkverband. Hij nam het initiatief om te kollekteren voor predikantsweduwen en hulpbehoevende studenten. Hij trad op als examinator bij het onderzoek van aanstaande predikanten. Hij speelde een belangrijke rol in het bespreken en oplossen van problemen in plaatselijke gemeenten.Ga naar voetnoot16.

Door dit alles bleef hij in de Gelderse gemeenten de leidende figuur, bij velen vertrouwd en bemind, bij allen in hoog aanzien. Naar zijn komst werd in de gemeenten met verlangen uitgezien, wanneer hij met zijn hartelijke en blijmoedige manier van doen Gods genade kwam verkondigen en uitdelen in Woord en sacrament. Zo bleef ook in zijn Schiedamse periode de band met Gelderland bewaard.

In het voorjaar van 1842 maakte Brummelkamp plannen om Schiedam te verlaten en zich weer in Gelderland te vestigen. De gemeenten van Heerde en van Lochem brachten in die dagen een officieel beroep op hem uit, maar hij besloot zich in Arnhem te vestigen. In het laatst van juli 1842 vertrok de familie Brummelkamp met ‘dienstbaren’ en studenten naar Arnhem. Brummelkamp, dertig jaar oud, ging een nieuwe en heel belangrijke levensfase tegemoet.Ga naar voetnoot17.

8.5. Het werk in de gemeente van Arnhem

Arnhem was in 1842 en stad met ongeveer 15.000 inwoners. Brummelkamp betrok er met zijn gezin een groot huis op de wal, even buiten de St. Eusebiuspoort. In 1841 was er door de arbeid van ds. K. Wildeboer in Velp een gemeente geïnstitueerd, waartoe ook het kleine groepje afgescheidenen in

Arnhem behoorde. Deze kring bestond uit enkel onaanzienlijken, die volgens Brummelkamp ‘wel 's Heeren voeten met tranen kan natmaken in dankzegging voor de verlosssing der ziel, maar waarop de brave lieden zeer uit de hoogte neerzien’. Enkele weken na zijn aankomst belegde hij een vergadering met een zestal Arnhemse broeders en een ouderling uit Velp om over te gaan tot de vorming van een gemeente. Hij verklaarde naar Arnhem gekomen te zijn ter bevordering van Gods koninkrijk, om in Arnhem, Velp en wijde omtrek het evangelie te verkondigen. Hij nam tevens op zich, alles te doen om als herder de kudde behoorlijk te verzorgen. Wanneer hij zelf afwezig was, konden zijn studenten voorgaan in gebed en in het lezen van een preek. Verder las hij de artikelen 27-29 NGB voor om de aanwezige niet-afgescheiden vrienden te overtuigen van de weg, die de Here wilde, dat ze zouden betreden. In deze samenkomst werden ook maatregelen beraamd om het kerkelijk leven in Arnhem te organiseren. De verkiezing van een kerkeraad werd nog even uitgesteld. Voorlopig bleef Arnhem onder de kerkeraad van Velp ressorteren. Evenals in Schiedam werd Brummelkamp in Arnhem niet als predikant bevestigd en ontving hij er geen traktement.Ga naar voetnoot18.

Langzaam ontwikkelde de Arnhemse gemeente zich. Op 23 juli 1843 werden de eerste ambtsdragers bevestigd: een ouderling - vader Johannes Brummelkamp! - en drie diakenen. In oktober 1843 nam men een verbouwd pand in de Varkensstraat als kerk in gebruik; deze kon ongeveer 250 mensen bevatten. In diezelfde tijd ontving de gemeente koninklijke toelating en erkenning. De plaatselijke overheid stond tamelijk positief tegenover de afgescheiden gemeente.Ga naar voetnoot19.

Brummelkamps eerste arbeidsveld naast het werk van de opleiding lag in de gemeenten van Arnhem en Velp. 's Zondags preekte hij meestal in Arnhem. Op woensdagavond vervulde hij een ‘weekbeurt’ in Arnhem, op donderdagavond in Velp. Maar ook buiten Arnhem en Velp was er werk. De gemeenten in de classes Hattem en Apeldoorn hadden al enkele eigen predikanten. Maar in de andere gebieden waren Brummelkamps diensten zeer welkom. Dikwijls preekte hij in de Achterhoekse gemeenten. Verder vond hij een tijdlang een geopende deur voor prediking in onder andere Elst, Veenendaal, Scherpenzeel, Renswoude, Dieren en Zutphen. Van een spectaculaire groei van de afgescheiden gemeenten in deze streken was overigens geen

sprake. Zelfs in Arnhem bleef het aantal afgescheidenen vele jaren beneden de tweehonderd.Ga naar voetnoot20.

Als regel preekte Brummelkamp in Arnhem 's zondags twee keer, 's morgens en 's avonds. Van de inhoud van zijn preken is helaas niets bewaard gebleven. Hij improviseerde ze na de nodige voorstudie, zonder er iets van op papier te zetten. Volgens zijn jongste zoon hebben zich in Arnhem zijn kanselgaven ten volle ontwikkeld. Hij bleef in zijn prediking ruim in het aanbod der genade. Ook in zijn Arnhemse tijd leidde dat een enkele keer tot bezwaren. Men klaagde dan dat hij ‘het geloof’ predikte. Het verkondigen van het bevel van geloof en bekering aan alle hoorders werd als remonstrantisme gekritiseerd.Ga naar voetnoot21.

's Zondagsmiddags hield Brummelkamp een tijdlang ‘openbare catechisatie’ over een artikel van de geloofsbelijdenis. Wellicht kreeg hier het idee gestalte, dat hij in Schiedam niet had kunnen verwezenlijken: een ‘profetie’, waarbij ook gemeenteleden aan het woord kwamen. In november 1844 stelde hij voor om 's zondagsmiddags ‘kinderpreek’ te houden. Hij achtte dat zeer nuttig voor zowel kinderen als volwassenen. Of dit ook is doorgegaan, is niet bekend. Wel blijkt uit een en ander, dat hij in Arnhem wat meer de vrije hand had in het vormgeven van de kerkelijke samenkomsten dan in Schiedam.Ga naar voetnoot22.

Brummelkamp gaf in Arnhem zelf de catechisaties voor de jeugd. Voor de jongere catechisanten gebruikte hij Eenige korte vragen voor de kleine kinderen van Jacobus Borstius. Hij liet hen niet naar een groter boekje overgaan, voordat ze alle vragen uit Borstius goed konden beantwoorden. Zij die zich voorbereidden op de openbare geloofsbelijdenis leerden uit het Kort Begrip. Zij moesten de vragen daaruit en naar aanleiding daarvan behoorlijk kunnen beantwoorden. Ook met de jongere catechisanten sprak Brummelkamp al over het heilig avondmaal als iets dat hen aanging. Hij drong aan op vroegtijdige belijdenis. In het algemeen had hij er slag van om met de jeugd om te gaan en trachtte hij de catechisaties zo smakelijk en levendig mogelijk te maken.Ga naar voetnoot23.

Sinds de zomer van 1844 hield Brummelkamp een catechese voor volwassenen in de pastorie. Deze avonden werden druk bezocht. Men was er niet verplicht tot responsie; wie het niet wilde, stond niet op het lijstje. Afwisselend kwamen de Heidelbergse Catechismus, het Kort Begrip en de brieven van het Nieuwe Testament aan de orde. Brummelkamp legde zich er op toe, de catechisanten door vragen te stellen zelf te laten nadenken en spreken. Teksten uit de Bijbel werden in hun context gelezen, onderling vergeleken en verklaard. Ook de andere belijdenisgeschriften en de liturgische formulieren kwamen daarbij ter sprake. Als de vijf kwartier om waren, las Brummelkamp vaak nog een gedicht voor, bijvoorbeeld uit de Stichtelijke Mengelpoëzie van Van Alphen, waarna besloten werd met gezang en gebed. Deze cate-

chisaties hebben er veel toe bijgedragen de kennis van de Bijbel te vermeerderen en verkeerde opvattingen tegen te gaan. Ze behoorden tot Brummelkamps meest geliefde werkzaamheden.Ga naar voetnoot24.

In de kerkeraadsvergaderingen had Brummelkamp uiteraard een belangrijk aandeel in het opzicht houden en tucht oefenen over de gemeente. Vermanen bij ernstige zonden was dikwijls zijn werk. Bij twisten in de gemeente werd hij steeds te hulp geroepen. Ook in materiële aangelegenheden was hij zeer ter zake kundig. In de kleine Arnhemse gemeente had hij veel overwicht en kreeg hij veelal de ruimte om te handelen naar zijn persoonlijk inzicht. Enkele bijzondere punten vragen hier de aandacht.Ga naar voetnoot25.

1.	De kerkeraad in Arnhem telde meer diakenen dan ouderlingen. Voor hun bevestiging werden ze in de classicale vergadering op hun bekwaamheid onderzocht. Brummelkamp was een sterk voorstander van deze methode, evenals Van Raalte, met beroep op 1 Tim. 3:10. Van periodieke aftreding was verder geen sprake, ook al was er door bijzondere omstandigheden wel eens wisseling van de wacht. Brummelkamp schijnt voorstander van een levenslange dienst te zijn geweest. Een nadere verantwoording ontbreekt echter. In Arnhem was het kennelijk geen omstreden punt. Opvallend is, dat Brummelkamp bij het verkiezen aan de gemeente de volle ruimte voor overleg en bezwaren gaf. Ook bij andere zaken werd dikwijls de gemeente samengeroepen en geraadpleegd. Een deelnemen van de manslidmaten in het kerkeraadswerk, zoals dit in de Achterhoek gebeurde, kwam hier echter niet voor.Ga naar voetnoot26.
2.	Wanneer adspirant-leden zich aanmeldden voor aansluiting aan de gemeente, vond er eerst een onderzoek in de kerkeraad plaats naar hun belijdenis en wandel. Meer dan eens vormde daarbij de zondagsheiliging een punt van speciale overweging. Als regel werden de adspiranten aanvaard. De eerstvolgende zondag verschenen ze dan binnen het doophek en werden ze na beantwoording van drie vragen plechtig als lidmaat van de gemeente bevestigd.Ga naar voetnoot27.
3.	In de toelating tot het avondmaal werd het belijdend lidmaatschap niet als exclusieve voorwaarde gesteld. Er waren trouwe kerkgangers, die, hoewel officieel geen lid, volledig met de gemeente meeleefden. Bij een avondmaalsviering was het moeilijk deze ‘bijwoners’ van de tafel te weren. Bij voorkeur werkte Brummelkamp er op aan, dat ze zich volledig bij de gemeente aansloten. Maar bij wijze van uitzondering namen ze ook wel zonder dat aan de viering deel. Daarnaast werden ook wel ‘kinderen’ toegelaten. Dat betekende zeker niet een algemene kindercommunie. In december 1842 ging het om 4 à 7 ‘kinderen’, onder wie Brummelkamps eigen stiefdochter, die toen

bijna 15 jaar was. Brummelkamp schreef: ‘(zij) namen de belijdenis des naams Christi op zich, ik geloof waarachtig hongerend en dorstend naar Christus.’ Dochter Mientje zei daarbij: ‘Ja vader, ja ik meen het wel.’ Brummelkamp was heel blij met het kinderlijk geloof, dat zich hier openbaarde.28.
Men dient dit in verband te zien met de heersende opvatting over bekering en geloofszekerheid bij de afgescheidenen. Zij verwachtten bij hun opgroeiende kinderen een bepaalde en merkbare ommekeer, een komen tot geloof en bewuste geloofsverzekering. Vanaf dat moment van bekering beschouwden ze hen als behouden en zeker van het eeuwige leven. In de gemeente leefde men in dergelijke bekeringen ook sterk met elkaar mee. Dit moment viel niet altijd samen met de bevestiging als lidmaat van de gemeente. Toch kwam men soms tot toelating van - bekeerde - opgroeiende kinderen tot het avondmaal. Evenals voor de ‘bijwoners’ liet men voor de jongeren het bekeerd-zijn en bewust belijden prevaleren boven leeftijd en bevestigd-zijn als lidmaat. Zodoende vierden ook oudere doopleden soms al voor hun ‘aanneming’ het avondmaal.
In deze praktijk stond Brummelkamp niet zo alleen, als wel eens gesuggereerd wordt. Als voorbeeld is hier allereerst J. van Andel te noemen, die in Gorinchem op 12-jarige leeftijd zijn geloofsbelijdenis aflegde. Wat verder het aangaan van mensen betreft, die nog tot de Hervormde Kerk behoorden, dit kwam in veel gemeenten voor. In de Kamper kerkeraad bijvoorbeeld werd na 1851 de kwestie meermalen besproken. Een besluit om niet-leden niet toe te laten, bleek in de praktijk niet houdbaar. Nog in 1880 waren er in Kampen enkele hervormden onder de avondmaalsgangers. Het grote bezwaar was uiteraard, dat zij niet aan het kerkelijk opzicht waren onderworpen. Toch konden veel afgescheidenen zich erin vinden hen toe te laten, wanneer ze bekend stonden als gelovigen en getuigenis hadden van een vrome wandel. Hen weren was moeilijk, omdat men nog in een ‘tijd van uitgang’ leefde. De stroom van wie de Hervormde Kerk verlieten bleef gestaag doorvloeien. Duizenden waren jarenlang ‘bijwoners’ bij de afgescheidenen. In Kampen werd hun aangaan aan de tafel des Heren in 1867 onder W.H. Gispen expliciet getolereerd, mits ze zich tevoren meldden bij de predikant; eventuele bezwaren zouden dan behandeld kunnen worden in de kerkeraad.29.

Herhaaldelijk vormde de huwelijksbevestiging van niet-leden van de gemeente onderwerp van gesprek. Dat pure buitenstaanders geen bevestiging konden krijgen, was duidelijk. Maar als het om ‘bijwoners’ ging, lag het anders. Brummelkamp werkte erop aan, dat ze lid van de gemeente werden

vóór hun huwelijk, maar het was voor hem geen conditio sine qua non. Ook was hij bereid in sommige gevallen een gemengd huwelijk te bevestigen, dit in tegenstelling tot Van Raalte.30.

8.6. Conclusie

Brummelkamp is eigenlijk nooit gewoon predikant geweest in een afgescheiden gemeente. Zowel in de turbulente jaren in Hattem als later in Schiedam en Arnhem functioneerde hij als een soort free-lance predikant en heeft hij veel werk gedaan buiten het plaatselijk gemeentelijk leven. De uitzonderlijke kerkelijke situatie en het eigen vermogen van hem en zijn vrouw stelden hem in staat een dergelijke onafhankelijke positie in te nemen. Die bood hem ruimte zowel voor het verzorgen van andere gemeenten als voor het opleidingswerk. Hij had daarbij een grote mate van zelfstandigheid om zelf de prioriteiten te stellen en een bepaald beleid te voeren. Soms had dit negatieve effekten. Er was bijvoorbeeld onvoldoende stabiliteit en uniformiteit in het kerkelijk handelen. Ook was er tussen hem en zijn ‘medeoudsten’ wel eens een ongewenste distantie. Maar over het algemeen is Brummelkamp in de twintig jaar van zijn predikantschap tot zegen van de gemeenten werkzaam geweest.

voetnoot1.: NKR Hattem 22-4-1837. AB a HJB 14-1-1836. B. en W. van Hattem aan de gouverneur van Gelderland 24-12-1836 (concept). Wegens ziekte van De Moen en zijn vrouw werden in februari 1839 bij hen aan huis doop en avondmaal bediend, NKR Hattem 7-2-1839.

voetnoot2.: Ter vergelijking: de hervormde kerkeraad telde (voor 2000 leden) vier ouderlingen en vier diakenen. Zie voor het hier gestelde: NKR Hattem passim. Er zijn geen kerkeraadsvergaderingen genotuleerd van september 1836-februari 1837.

voetnoot3.: Bijna elke vergadering werd er over het diakonale werk gesproken. Vgl. ook hoofdstuk 10. Hulp kwam uit Amsterdam, Heerde en Putten/Nijkerk. De Reformatie 1 (1837) 126.

voetnoot4.: NKR Hattem 5-9-1837, 5-4-1838, 4-4-1839: nader onderwijs voor volwassenen. Proces-verbaal door F.A.S.A. van Ittersum 9-2-1836: Brummelkamp is op 23-11-1835 begonnen met op maandag drie catechisaties te geven. Zie ook KR NHK Hattem a ClassBest Harderwijk 8-3-1836.

voetnoot5.: AB a HJB 29-10 en 31-12-1836.

voetnoot6.: Nota bij NKR Hattem 18-7-1839 bevat brief AB 20-7-1837 aan de gemeente te Hattem. Over het beroep naar Amsterdam: KR A'dam a AB 19-1, 30-1, 16-2, 16-3 en 20-4-1838 en KR A'dam a KR Hattem 16-3 en 20-4-1838 en de afkondigingen aan de gemeente in Amsterdam op 12-1 en 20-4-1838.

voetnoot7.: Plet, Handboek 1900 286-293. Al in januari 1838 had Brummelkamp een beroep van Amsterdam ontvangen en was er een losmakingsproces op gang gekomen. AB a CGdM 4-7, 12-7-1839. WHCHoog a CGdM 10-7-1839. AB a gemeente in Hattem 20-7-1839. HSvH-vS a HPS 7-8-1839. ACvR a KR Schiedam 17-9-1839, namens de provinciale vergadering. NKR Hattem 4-7, 18-7, 24-7, 26-8, 11-9-1839. NCL Hattem 10-7, 3-9-1839. NCL Apeldoorn 3-8, 9-9-1839. NPVGld 17-9-1839. NPVZHoll/BenGld 29/30-8-1839.

voetnoot8.: NKR Hattem 26-9, 7-11, 14-11, NKR Schiedam 10-4, 15-5, 12-6, 10-7, 31-7, 20-9, 25-9, 20-11-1839. NCL Hattem 10?-11-1839. KR Schiedam a ACvR 26-9-1839. Van Raalte's oordeel was negatief: ACvR a CGdM 10-12-1839. NKR Schiedam 11-12-1839: Brummelkamp in Schiedam aanwezig. Na aankomst preekte Brummelkamp in Schiedam op 15 december 1839, AB a CGdM 17-12-1839. Vgl. de discussies over de posities van Van Velzen en Scholte, zoals die werd gevoerd in correspondentie en kerkelijke vergaderingen. Zie ook verschillende artikelen in De Reformatie uit die jaren over de problematiek van de ‘verroepingen’.

voetnoot9.: Smits, Afscheiding VII, m.n. 254-260. A. van de Blom en J.J. Donkers, De geschiedenis van de Gereformeerde Kerk van Schiedam (z.p., z.j. (Schiedam 1981)). Brummelkamp woonde met zijn gezin aanvankelijk aan de Hoofdstraat, dichtbij het havenhoofd, vanwaar de veerboot naar Pernis overvoer. De pastorie werd al eerder betrokken dan de kerk, nl. in april 1841. In de zomer van 1841 kwamen ook Brummelkamps ouders en zus naar Schiedam. Zijn moeder stierf daar op 10-9-1841.

voetnoot10.: NKR Schiedam 11-12-1839, 2-8, 2-11, 30-11-1841, 10-4, 18-5, 7-6, 17-6, 18-7-1842. AB a ACvR z.d., 8-4, 18-5-1842 en z.d.. AHBrummelkamp a CGdM 4-6-1842. AB a CGdM en ACvR 7-6-1842, 11-8-1842. F.A. Kok had naar Schiedam geschreven, dat Fijnebuik ook de DKO moest ondertekenen.

voetnoot11.: Overkomst van leden in de periode-Brummelkamp: in de notulen van de kerkeraad worden er 136 genoemd, waarvan 106 in 1840. Toenemend aantal nieuwe predikanten: 1840: 9, 1841: 17, 1842: 19. Over Fijnebuik: de in noot 1 bij hoofdstuk 1 genoemde literatuur en verder Wesseling, Afscheiding Overijssel I 158-163.

voetnoot12.: Zie over bezwaren tegen de prediking hoofdstuk 5. De nieuwgebouwde kerk had een capaciteit van ong. 500 zitplaatsen.

voetnoot13.: NKR Schiedam 1-1, 22-1, 22-4, 6-5-1840; 5-1, 13-7, 27-7-1841. Zie over Wildenbeest hoofdstuk 9.

voetnoot14.: Doop: NKR Schiedam 31-3-1841, 5-7-1842. Avondmaal: NKR Schiedam 2-2-1841, 1-3-1842. Voorts voor tuchtoefening de NKR Schiedam, passim.

voetnoot15.: In Schiedam was men over Brummelkamps vertrek meer bedroefd dan hij verwacht had, AB a ACvR 11-8-1842.

voetnoot16.: De relatie met Hattem: 17-5-1841: kerkeraadsvergadering, huwelijksbevestiging en vermaanbezoeken. Op 17-7-1841 werd H.G. Poelman in Hattem bevestigd. In de classis Hattem was Brummelkamp als praeses van de vergadering present (4 van de 6 keer) op 13-1 en 15-6-1840, 20-2 en 30-6-1841. Diverse keren was er contact per brief. In de classis Apeldoorn was hij praeses op 23-6-1840, 23-3 en ?-6-1841 (3 van de 8 keer aanwezig). Op 8-3-1841 werd hij beroepen in Apeldoorn. Op de PVGld was hij in deze periode steeds aanwezig: NPVGld 23-6-1840, NPVOv/Gld 25-9-1840, 18-5-1841, NPVGld 27-4-1842.

voetnoot17.: AB a ACvR 8-4 en 7-6-1842, z.d. (eind juni) 1842, 11-8-1842. Van een officieel afscheid met ontslag en approbatie was geen sprake. Brummelkamp preekte op 24-4-1842 in Arnhem en bracht er half mei nogmaals een bezoek. De verhuizing vond eind juli/begin augustus plaats. Over Lochem: G.H. Ligterink: ‘De Oostindische buurt in Lochem’ in: Jaarboek Achterhoek en Liemers IV (1981) 85-94. O.C. Broek Roelofs, Herleefd verleden. Een eeuw zelfstandig gereformeerd kerkelijk leven. Gereformeerde Kerk te Geesteren-Gelselaar-Borculo (Zuidlaren 1980). Ook vader Brummelkamp, zus Cato en de studenten Wildenbeest en Ten Bokkel gingen mee. (AB a ACvR 1-9-1842).

voetnoot18.: AB a ACvR 11-8-1842. E.J. Jansen, De Kerk in 't midden. 125 jaar Gereformeerde Kerk te Velp (G.) 1841-1966 (Velp 1967). H.C. Endedijk, Als een adelaar zijn vleugels... Geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Arnhem (Kampen z.j. (1986)). J. Dijk, ‘Uit de geschiedenis van de Gereformeerde Kerk van Arnhem’, Geldersche Kerkbode november 1934 tot juli 1939. P.J. Oggel-de Bruyne, Ik nu droeg Zijn Eerwaardes reismantel... Naar het dagboek van Adriaen de Bruyne Jzn., afgescheiden leeraar te Goes, geb. 1810 (Goes z.j.); over Brummelkamps huis ibidem, 34 en Levensbeschr. 191 en 380. Vergadering ?-8-1842 genotuleerd in het notulenboek van de latere kerkeraad. HPS a CGdM 26-8-1842. Zie ook H.C. Endedijk, ‘Kerk langs de rivier’ in: A.P. Crom e.a. ed., Anderhalve eeuw gereformeerden in stad en land (Kampen 1983-1986) VIII 36-37.

voetnoot19.: NKR Arnhem 18-7, 24-7-1843, idem ?-1-1843. Bij Koninklijk Besluit van 23-10-1843 werd de gemeente erkend.

voetnoot20.: AB a HPS 1-2-1844. AB a ACvR 1-8-1844. AB a IdC 29-10-1844. Levensbeschr. 185: na het vertrek van Van Raalte werd de weekbeurt ten huize van Brummelkamp gehouden wegens het klein getal. In 1856 telde de gemeente 130 leden.

voetnoot21.: Levensbeschr. 175. NKR Arnhem 3-6-1845. Vgl. NCL Apeldoorn 6-6-1844.

voetnoot22.: NKR Arnhem ?-8-1842, 26-11-1844.

voetnoot23.: Baz. 31/40. AB a ACvR 7-2-1844.

voetnoot24.: NKR Arnhem 25-7, 8-10, 5-11-1844, 21-5-1846. Levensbeschr. 185. Baz. 31/40.

voetnoot25.: De gegevens geput uit NKR Arnhem, van augustus 1842 tot september 1848 goed bewaard. Over de periode daarna heeft J. Dijk in 1934 nog de beschikking gehad over losse vellen met aantekeningen van de vergaderingen; deze zijn intussen verloren gegaan.

voetnoot26.: Over de levenslange dienst: Baz. 29/5. Brummelkamp beschouwde de aftreding als een usance van de ‘grote kerk’, helaas bij de afgescheidenen overgenomen. Over de Achterhoek: Van der Sluis, Independentisme in de Graafschap. NCL Apeldoorn 21-1-1846. NKR Arnhem 12-4 en 27-5-1843.

voetnoot27.: NKR Arnhem, passim.

voetnoot28.: NKR Arnhem 19-10-1843, 14-5-1844, 11-7-1844, 26-2-1846, 30-4-1846. AB a ACvR 20-12-1842.

voetnoot29.: C. Lindeboom, ‘Kort levensbericht van ds. J. van Andel’ in: J. van Andel, Het evangelie naar de beschrijving van Lukas aan de gemeente toegelicht (Kampen 1932) I-XVIII, speciaal II. NKRKampen 1867 z.d., vgl. 5-4, 6-12-1852, 16-10-1854, 29-3-1855, 23-9-1858, 17-4-1862, 5-6-1863, ?-8-1865, 2-11-1871, ?-1-1880. Cijfers betreffende bijwoners in Wekstem 2 (1866) no. 46. Vgl. De Bruijne, Ik droeg 56: tweederde van de hoorders in Goes niet afgescheiden. Vgl. over de toelating tot het avondmaal ook H.P. Scholte in De Reformatie 8 (1840) 214-219.

voetnoot30.: NKR 5-12-1843, 26-2-1846. NCL Ommen 25-1-1844.

Vorige Volgende