Journalist in de rechtszaal

[p. 160]

‘Laat de verdachte zelf vertellen hoe hij het heeft ervaren’

Zo'n kwart eeuw geleden gebeurde het nog wel dat het over een verdachte uitgebrachte psychiatrische rapport op de zitting met de rapporteur werd besproken buiten aanwezigheid van de man of vrouw over wie het ging. Waarschijnlijk gebeurde dit omdat er dan wat makkelijker, wat vrijer kon worden gepraat als de betrokkene niet tot in details kon horen wat er allemaal over hem of haar werd gezegd: weliswaar kreeg de verdachte na afloop van de voorzitter van de strafkamer een korte samenvatting van hetgeen er was besproken, maar het maakte toch de indruk van bevoogding. Ik heb het althans altijd wat paternalistisch gevonden dat het object van gedachtenwisseling - vooral wanneer pers en publiek wel in staat werden gesteld het geheel te volgen - aldus werd uitgesloten van directe, persoonlijke waarneming en achteraf genoegen moest nemen met zo'n meestal toch summier communiqué. Dat komt nauwelijks meer voor, tenzij de betrokkene nadrukkelijk de wens te kennen geeft er niet bij te willen zijn. De verdachte blijft nu vrijwel altijd op de zitting als de psychiater naar voren komt om zijn bevindingen en conclusies kenbaar te maken; hij kan woord voor woord aanhoren wat er over hem wordt gezegd, welke vragen rechters en officieren van justitie aan de deskundige stellen en wat daarop wordt geantwoord. Dat is op zichzelf een vooruitgang, maar het is de vraag of de verdachte - tenminste wat dit onderdeel van de gang van zaken betreft - zo veel meer betrokken wordt bij zijn eigen strafproces.

In de eerste plaats is er bij de gedachtenwisseling tussen de rechtsgeleerden en de gedragsdeskundigen een samenvallen van juridisch taalgebruik en medisch vakjargon, dat voor leken nauwelijks is te volgen en meestal behoort ook de verdachte tot die leken. Ten tweede komt het maar zelden voor dat in de loop van de discussie rechters, officier of psychiater het hoofd in de richting van de verdachte wenden, laat staan een vraag aan hem stellen.

Het ontbreken daarvan manifesteert zich vooral op gênante wijze tijdens langdurige gedachtenwisselingen tussen de rechterlijke ambtenaren op het podium en de getuige-deskundige voor het hekje over de geestesgesteldheid van ‘onderzochte’, over diens karakterstructuur, de prognose en het gevaar voor herhaling van het delict. Een dergelijk

[p. 161]

verhoor van de verdachte, in diens lijfelijke aanwezigheid, maar op een manier en een toon alsof hij er niet bij is, heeft iets onwezenlijks. Zoals bij de berechting van de van een poging tot gifmoord verdachte Chinese apotheker (voor de rechtbank in Utrecht). Zwijgend zat de in de rapporten als zeer intelligent geschetste man te luisteren naar hetgeen over zijn ambities, frustraties en al dan niet door Confucius beïnvloede levenshouding naar voren werd gebracht. Bij het verhoor van de deskundigen van het Gerechtelijk Laboratorium (in de ochtendzitting) over hoeveelheid en hoedanigheid van het door hem gebruikte gif, was hem steeds door de president gevraagd of hij de betreffende verklaring betwistte en zo ja, wat dan zijn visie was. Maar bij de bespreking van zijn psychische structuur werd hem in de middag geen enkele maal de vraag gesteld of hij zelf bepaalde situaties en handelingen wellicht toch anders had beleefd dan de deskundigen in de witte jassen in het Pieter Baan Centrum hadden verondersteld.

Zoiets kwam kennelijk niet in de hoofden op, noch bij de togadragers, noch bij de witjassen; maar wel bij de vertegenwoordigster van de reclassering. Toen zij aan het woord kwam om haar rapport toe te lichten betrok zij de verdachte er zeer duidelijk wél in. In tegenstelling tot de vóór haar gehoorde psychiaters die tijdens hun langdurige exposé onafgebroken met de rug naar de - als gevolg van die opstelling - geheel aan het oog van de rechters onttrokken apotheker zaten, wendde zij telkens het hoofd in zijn richting om te vragen of ze zijn opvattingen wel goed had weergegeven en de door haar genoemde toekomstmogelijkheden door hem als juist werden aangevoeld.

Zijn psychiaters in de rechtspleging zozeer deel gaan uitmaken van het circuit, dat zij - net als de rechters - geen oog meer hebben voor zulke tekortkomingen in de intermenselijke relatie op de zitting? Dat het vanuit hun vakgebied ook anders kan wanneer het maar iemand betreft die niet zo is ingekapseld door ritueel en routine, bleek onlangs op een zitting van de Amsterdamse rechtbank. De psychiater die het rapport over de verdachte had uitgebracht, was niet aanwezig, maar wél was op verzoek van de verdediging psychiater J. Velleman in de rechtszaal; hij was degene die de verdachte al in behandeling had voordat het delict werd gepleegd en de rechtbank ook de meest recente gegevens kon verschaffen over de resultaten van de voortgezette therapie sindsdien. In de verdachtenbank voor de door mr. A.J. Machielse gepresideerde strafkamer zat een man die vorig jaar augustus opschudding veroorzaakte door met een bijl de ruiten van een winkel

[p. 162]

in te slaan en daarmee vervolgens dreigend in de richting van het personeel te zwaaien. Aanleiding daartoe was de voortdurende ergernis van de verdachte (groot liefhebber van muziek) aan het door radiopiraten vrijwel onmogelijk maken van luisteren naar en opnemen van uitzendingen van de klassieke zender. Daarover had hij al talloze brieven met klachten geschreven aan gemeentelijke instanties, de directie van de Kabel, Konsumenten Kontakt, de Ombudsman, de Tweede Kamer en de officier van justitie, maar niemand kon of wilde iets voor hem doen. Ten slotte had hij de in zijn visie ergste van alle piraten opgebeld en daarbij te horen gekregen: ‘We komen wel even een kogel door je kop jagen.’

De verdachte had uiteindelijk zijn woede gekoeld op een van de grootste sponsors van de piraat: een winkelbedrijf op de Elandsgracht. In de veronderstelling dat het wel gepantserd glas zou zijn sloeg hij met grote kracht de etalageruit in, maar omdat dit niet het geval bleek te zijn, schoot de bijl dwars door de etalage de winkel in. Toen hij naar binnenliep om hem op te rapen kwam een winkelbediende op hem af, waarna de verdachte met de bijl ging zwaaien om de man en ook de inmiddels verschenen eigenaar van de zaak ‘op afstand te houden’ zoals hij later verklaarde. Zo was hij achteruitlopend de straat weer opgegaan in de richting van het nabijgelegen hoofdbureau van politie waar hij het wapen aan een vrouwelijke agent had gegeven en in de cel werd opgesloten.

Omdat de bijl enkele malen volgens de winkelbediende en de eigenaar vlak langs hun gezicht was gegaan had de officier van justitie primair poging tot doodslag ten laste gelegd en - mocht dat niet bewezen worden - bedreiging met enig misdrijf tegen het leven. In hoeverre officier mevrouw mr. M. Biezenaar haar visie liet bepalen door het beeld dat zij zich vooraf al op basis van het dossier had gevormd is mij uiteraard niet bekend, maar uit haar betoog rees de indruk dat hetgeen zij te horen had gekregen op de zitting zeker niet zonder invloed was geweest. Dit was dan voor een deel vermoedelijk te danken aan de aanpak van verdediger mr. Jon Mul. Er zijn advocaten die hun deelname aan de feitelijke behandeling zo veel mogelijk beperken en zich voornamelijk toespitsen op het pleidooi. Mr. Mul behoort daartoe zeer bepaald niet; ook ditmaal gaf hij er weer de voorkeur aan om al tijdens het verhoor omstandigheden te schetsen en ter discussie te stellen om aldus ook de officier nog te beïnvloeden. Dat is hem - denk ik - vrij aardig gelukt. In haar requisitoir zei mevrouw Biezenaar, dat de poging tot doodslag juridisch-technisch wel-

[p. 163]

iswaar bewezen kon worden geacht, maar dat dit toch - zoals zij het noemde - ‘geen recht zou doen aan de situatie’. En dat had duidelijk betrekking op hetgeen mr. Mul al vooruitlopend op zijn pleidooi naar voren had gebracht. ‘Mijn cliënt is niet met de bijl op die mensen afgelopen,’ aldus Mul. ‘Nee, hij heeft er uitsluitend mee gezwaaid omdat zij op hém afkwamen.’ Een visie die werd gedeeld door de rechtbank; alleen bedreiging met enig misdrijf tegen het leven werd bewezen geacht en daarvoor werd de verdachte conform de eis van de officier van justitie veroordeeld tot zes maanden voorwaardelijk. Het vonnis was voorzien van een uitvoerige motivering en daaruit bleek dat de strafmaat mede was bepaald door de achtergronden van het delict, de persoon van de verdachte en diens vooruitzichten. Zoiets gebeurt natuurlijk vaker, maar naar mijn gevoel was toch in deze zaak van betekenis geweest de manier waarop de rechtbank daarover op de zitting nog werd voorgelicht. Niet via het gebruikelijke verhoor van de getuige-deskundige, maar rechtstreeks uit de mond van de verdachte. Want toen psychiater Velleman het verzoek kreeg van de president even naar voren te komen, reageerde hij daarop door te zeggen: ‘Ik heb liever dat u hem zelf laat vertellen hoe hij het heeft ervaren, dan wil ik mij beperken tot wat aanvullende opmerkingen.’

Met als resultaat een verrassend van zelfkennis getuigend betoog, hoopvol gestemd over het verloop van zijn therapie, maar zonder overdreven verwachtingen omtrent een afronding op zeer korte termijn. (‘Ik zat vastgeroest in een bepaald patroon; de spanningen zijn nu veel minder. Maar ik heb wel het gevoel dat we er nog lang niet zijn; we doen nog regelmatig ontdekkingen.’) Aan aanvullende opmerkingen van de psychiater had de rechtbank daarna nauwelijks meer behoefte.

Vanzelfsprekend leent lang niet ieder strafproces in dit genre zich voor een dergelijk optimale behandeling. Er zijn nu eenmaal zaken waarin de verdachte volstrekt het inzicht mist in de eigen situatie en daarover niet of nauwelijks aanspreekbaar is op de zitting. Maar toch denk ik dat er vaker aanleiding toe bestaat, met kans op succes, dan tot dusver is geschied.