Journalist in de rechtszaal

[p. 151]

Minister Korthals Altes is écht een ramp voor de rechtspleging

Toen twee jaar geleden op een forum in het juridisch instituut van de Leidse universiteit officier van justitie mr. H. Wooldrik opmerkte dat hij in die hoedanigheid de misdaad moest helpen bestrijden, greep een ander lid van het panel onmiddellijk naar de microfoon om het te weerspreken: zijn oud-collega mr. J.J. Abspoel: ‘Dat is helemaal niet waar!’ riep de tijdens zijn leven al legendarische mr. Jan Jacobus uit de grond van zijn hart door de volle zaal. ‘Het openbaar ministerie is geneigd te vergeten dat het zijn primaire taak is de wet te handhaven en daartoe hoort ook eerbiediging van de rechten van de verdachte. Het is niet de opdracht van het OM met alle mogelijke middelen de criminaliteit aan te pakken en we moeten de tendens om het “fair play” in het strafproces te verwaarlozen nauwlettend in het oog houden. Het strafrechtelijk apparaat is trouwens ongeschikt voor misdaadbestrijding; je kunt er de maatschappij niet mee veranderen. Zomin als je met het opleggen van zware straffen veranderingen kan aanbrengen in het menselijk karakter.’

Die felle reactie kwam naar mijn gevoel niet zozeer voort uit de behoefte om Wooldrik de les te lezen dan wel uit onvrede met het heilloze beleid op het terrein van justitie. Andere gezaghebbende figuren (de president van het Amsterdamse gerechtshof, mr. J. van Slooten, en de deken van de Nederlandse Orde van Advocaten, mr. J. Glasz), waren hem in de kritiek voorgegaan; weer anderen (de hoogleraren Kelk, Rüter en Corstens) zouden volgen. Maar de man aan de top, minister Korthals Altes, heeft zich daarvan tot dusver niets aangetrokken, met als resultaat een groeiende bezorgdheid over de strafrechtspleging onder vrijwel alle groepingen die daarbij zijn betrokken. Zoals onlangs opnieuw tot uiting kwam op het symposium van de Stichting Reclassering Alkmaar. De destijds door Abspoel gesignaleerde tendensen zijn niet alleen nog levensgroot aanwezig, maar door het laten voortduren van wantoestanden, stompzinnige bezuiningen in het kader van ‘no-nonsense’, het aanhangen van verkeerde filosofieën en gebrek aan inzicht bij het stellen van prioriteiten, is het allemaal nog veel erger geworden.

Wat zo'n jaar of tien terug nog werd opgevat als populistisch gebral van Wiegel, een speciaal in verkiezingstijd inspelen op veronderstelde

[p. 152]

gevoelens van onbehagen onder de bevolking, is onder de huidige minister van Justitie steeds meer onderdeel gaan vormen van het beleid. Het strafrechtelijk klimaat is verhard; voor bepaalde delicten is het maximum verhoogd en waar dat niet het geval is, wordt vaker dan voorheen het bestaande maximum geëist en soms ook opgelegd. Wat de opsporing betreft: omdat de technische ontwikkeling van het apparaat geen gelijke tred zou kunnen houden met die van de georganiseerde misdaad, zijn de wettelijke bevoegdheden voor de politie verruimd. De infiltrant is door de Hoge Raad geaccepteerd; bepaalde handelingen van de recherche op de rand van uitlokking krijgen van de rechter niet meer zo vlug het predikaat ‘onrechtmatig’.

Een van de sprekers op het symposium in Alkmaar, J.A. Janse de Jonge, medewerker van het Willem Pompe Instituut te Utrecht, toonde zich allerminst gelukkig met het feit dat het zwaartepunt meer en meer komt te liggen op criminaliteitsbestrijding en er steeds minder aandacht is voor de dader. Anders dan een aantal jaren geleden wordt voorlichting over diens persoon niet meer zo unaniem gezien als een van de pijlers van een behoorlijke straftoemeting; resocialisatie en behandeling zijn niet langer springlevende idealen. Met alle nadelige gevolgen voor de dader, voor het functioneren van de reclassering en uiteindelijk ook voor de maatschappij. De generale preventie is weer tot de dominante verschijnselen gaan behoren, hoewel uit geen enkel onderzoek ooit is gebleken dat extra zware straffen voor de daders anderen weerhoudt een soortgelijk misdrijf te plegen. Officieren van justitie en rechters die in hun vorderingen respectievelijk vonnissen een generale preventie opnemen handelen dus of heel dom, of volstrekt hypocriet.

Op het podium in Alkmaar zaten als deelnemers aan de discussie onder anderen hoofdofficier van justitie mr. A. Josephus Jitta en advocaat mr. R. Krijger. Ter toelichting van zijn stelling: ‘Het bevorderen van de effectiviteit in de strafrechtspleging komt ook de positie van de verdachte ten goede,’ zei Josephus Jitta het twijfelachtig te vinden of er na een lang tijdsverloop sinds het delict nog wel sprake kan zijn van gedragsbeïnvloeding van de dader. Er maar even van uitgaande dat berechting en bestraffing werkelijk bijdragen tot gedragsbeïnvloeding ten gunste (want dat is toch de bedoeling), mag je aannemen dat het daarvoor inderdaad niet bevorderlijk is wanneer de verdachte eerst anderhalf à twee jaar op zijn berechting moet wachten en dan - in geval van veroordeling - nog weer eens zo'n periode vóór de straf ten uitvoer kan worden gelegd. Een hoogst ongewenste toestand met

[p. 153]

als gevolg psychische spanningen voor de verdachte (hoe kun je aan een toekomst bouwen als je niet weet waar je aan toe bent, of de gevangenis nog in moet) en een extra belasting voor de reclassering. Maar anderzijds rijst de vraag, of de wijze waarop Justitie streeft naar verhoging van efficiency niet ten koste gaat van de verdachte. De maatregelen van minister Korthals Altes ter ‘vereenvoudiging van de rechtspleging’ zoals hij dat noemt, hebben niet slechts geleid tot kwaliteitsverlies in de juridische gang van zaken, maar vormen ook een bedreiging voor het humanitaire karakter van het strafrecht.

Advocaat Krijger had zoals viel te verwachten, daarover wel iets te zeggen en hij concentreerde zich vooral op ‘de ellendige rechteloze positie van de verdachte op het politiebureau’ zoals hij het uitdrukte. ‘Bij het openbaar ministerie gaan nu stemmen op,’ zei hij, ‘om de termijn van inverzekeringstelling van vier tot zeven dagen te verlengen. Dat zal misschien leiden tot betere opsporingsresultaten voor de politie, maar de arrestant wordt nog weer langer niet alleen fysiek maar ook psychisch ter beschikking van de recherche gesteld.

Vanuit de wet is er voor hem in die periode toch al geen enkele welwillendheid. Er is geen controle door de raadsman; hij is overgeleverd aan de ruwheid van het verhoor.’ Waarbij mr. Krijger naar ik veronderstel doelde op verbaal geweld tijdens de ondervraging. Geen bedenksel van Korthals Altes, maar niettemin een gevaar voor het humanitaire karakter van het strafproces is de zogeheten ‘snelrechtprocedure’. Toegegeven: er zijn gevallen waarin nader onderzoek naar de feiten niet zo dringend noodzakelijk is, een onmiddellijk gebaar naar de maatschappij geboden lijkt en de verdachte gebaat is met directe afdoening. ‘Een rappe knauw met de scherpste tanden van het recht zal bij de verdachte en diens vrienden de geloofwaardigheid van de effectiviteit van het strafrecht vergroten,’ heeft professor mr. J. Remmelink eens geschreven, maar hij liet daar wel waarschuwend op volgen: ‘Lang niet alles wat er op het eerste gezicht voor in aanmerking lijkt te komen leent zich voor afdoening in het kader van het snelrecht. Soms zijn dat toch zaken, die met enige rust gedaan moeten worden.’ Op het symposium in Alkmaar zei kantonrechter J.C. van Dijk hierover: ‘Waar liggen de grenzen? Ik heb het gevoel dat de persoon van de dader wat ondergesneeuwd raakt. Met dat snelrecht kan hij weliswaar een korte vrijheidsstraf krijgen, maar wie zegt dat hij er op wat langere termijn niet afkomt met een geheel voorwaardelijke straf, of zelfs helemaal niet wordt gestraft? Omdat over hem of haar dan via de reclassering meer gegevens ter beschikking staan.’

[p. 154]

In de zaal zat politierechter mr. N.J. Geleijnse; ook hij was duidelijk niet zo ingenomen met de huidige prioriteitsstelling van de criminaliteitsbestrijding. ‘We moeten ons,’ zei hij, ‘niet verhelen wat de diepere oorzaken zijn van bij de wet strafbaar gesteld afwijkend gedrag. Een preventief beleid is de beste aarborg en dan kan de strafrechtspleging weer de normale randfunctie krijgen, die zij vroeger heeft gehad.’ Doelend op de rol van de reclassering zei Geleijnse: ‘Van groot belang voor de oordeelsvorming door de rechter is de voorlichting; niet alleen over de persoon van de verdachte, maar ook over diens omgeving, want ook die kan bepalend zijn geweest voor het gepleegde delict.’ Tegen het eind van de bijeenkomst was er zowaar nog een verblijdende eensgezindheid te constateren tussen de vertegenwoordigers van openbaar ministerie en de balie in het panel. Dat gebeurde toen advocaat mr. J. Deenik vroeg hoe zij dachten over het in de Verenigde Staten toegepaste huisarrest. Nou, ze vonden het gelukkig maar niks, zij het dat zij vanuit verschillende invalshoeken tot die conclusie kwamen. Mr. Josephus Jitta liet duidelijk weten niets te voelen voor een systeem waarbij de aldus gestrafte alleen maar af en toe langskwam bij politie en justitie om - zoals hij het uitdrukte - ‘louter logistieke redenen’. En mr. Krijger zei: ‘Zoiets is een inbreuk op de privacy, je kunt iemands woning niet gebruiken als een huis van bewaring. Waarbij nog komt dat de betrokkene zich daarna er nooit meer zo thuis zal voelen als voordien het geval was.’

Waarop advocaat Deenik reageerde door te zeggen: ‘Nu ben ik weer helemaal gerustgesteld.’ En toen discussieleider mr. L. Witvliet tenslotte ook nog meedeelde tijdens een excursie in een gevangenis te Lyon inhumane toestanden te hebben aangetroffen met vier man in één cel, konden de deelnemers aan het symposium huiswaarts gaan met het gevoel dat het misschien allemaal nog wel meeviel met het humane karakter van het strafrecht in ons land.

Helaas was de euforie van wel zeer korte duur. Nog hetzelfde weekend werd via de televisie bekend dat de inrichting voor jeugdige delinquenten Op den Berg in Amersfoort wordt verbouwd om celruimte te bieden aan volwassen gedetineerden. Hetgeen betekende dat het merendeel van die jongeren - veroordeeld wegens ernstige delicten - zonder enige opvangregeling de straat werd opgestuurd. De in de desbetreffende uitzending van Achter het Nieuws zittende rechters Maria Hartzuiker en Anita Leeser-Gassan lieten er geen misverstand over bestaan hoe zij dachten over dit onzalige alternatief voor het alom afgekeurde plan voor twee man op één cel. En dat alles geschiedt

[p. 155]

dan onder de verantwoordelijkheid van een man die als advocaat met een lucratieve civiele praktijk nauwelijks bemoeienis heeft gehad met die sector van het recht waarin zich nu juist de grootste problemen voordoen. ‘Een benoeming tot minister van Justitie zou niet eerder mogen worden geëffectueerd dan nadat de betrokkene met goed gevolg een tentamen over de grondslagen en beginselen van het strafprocesrecht en de criminologie heeft afgelegd.’ Aldus een van de stellingen bij het proefschrift van dr. P. Bal (Dwangkommunikatie in de rechtszaal) waarop hij eind vorige maand aan de Universiteit van Amsterdam promoveerde. Meer en meer groeit de overtuiging dat de Haagse advocaat Gerard Spong gelijk had met zijn in een uitzending van Het Capitool over Korthals Altes uitgesproken oordeel: onze huidige minister van Justitie is écht ‘een ramp voor de rechtspleging’.