Journalist in de rechtszaal

[p. 141]

Hoe kon dat gebeuren in een sociaal zo hoog ontwikkeld land?

Mei 1986: voor de strafkamer van de Rotterdamse rechtbank staat een echtpaar uit het Zuidhollandse dorp Goedereede, verdacht van het in hulpeloze toestand laten van een kind van elf maanden als gevolg waarvan het is overleden. Bij de lijkschouwing is vastgesteld dat de ondervoede baby de hongerdood is gestorven; het lichaampje was totaal uitgedroogd. Ernstige verwaarlozing bleek ook uit beschadigingen van de huid als gevolg van doorliggen en gebrek aan tijdige verschoning. Op de zitting komt naar voren, dat de vrouw (25) de toestand in het gezin (er waren nog drie kinderen en haar man (27) kwam alleen in het weekend thuis en bemoeide zich nergens mee) niet meer aankon. De baby werd vrijwel vanaf het begin verwaarloosd en woog na enkele maanden niet meer dan het geboortegewicht. Er volgde opname in het ziekenhuis en na vier weken was de toestand dusdanig verbeterd, dat de baby weer naar huis kon. Maar in de houding van de moeder kwam geen verandering; zij bekommerde zich steeds minder om het kind en weldra zag het er weer zó slecht uit, dat ze er niet mee naar het bureau voor zuigelingenzorg durfde. Familieleden en maatschappelijk werkers werden met een smoesje buiten de deur gehouden. Er waren wel vlagen van bezinning geweest; dan gaf ze de baby zes keer per dag voedsel, maar daarop weer dagenlang helemaal niets.

Het publiek in de volle rechtszaal luistert met zichtbare ontzetting naar deze details en de officier van justitie mr. R. Gerding in zijn requisitoir: ‘Hoe heeft dit in vredesnaam in een sociaal zo hoog ontwikkeld land als het onze kunnen gebeuren?’ Doelend op het falen van degenen die de medische en sociale controle hadden moeten uitoefenen, voegt hij eraan toe: ‘De wrekende gerechtigheid hoeft niet alles over het hoofd van deze twee verdachten uit te storten; niet zij alleen zijn verantwoordelijk. Het heeft bij mij grote verbazing gewekt dat de huisarts, nadat het kind uit het ziekenhuis was ontslagen, niet de vinger aan de pols heeft gehouden door het gezin regelmatig te bezoeken. Het heeft mij evenzeer verwonderd, dat de kinderarts niets deed toen de vrouw niet op het afgesproken uur voor controle op het spreekuur verscheen en de maatschappelijk werkers zich door haar zo gemakkelijk om de tuin lieten leiden.’ Wat de officier de artsen

[p. 142]

en de hulpverleners vooral kwalijk neemt is, dat zij - zoals hij het uitdrukt - ‘hadden gezwegen waar spreken was geboden’.

Mei 1988: in de verdachtenbank van het Amsterdamse gerechtshof zit een achtenvijftigjarige vrouw uit het Noordhollandse Nieuwe Niedorp tegenover een rechtscollege, dat in hoger beroep moet oordelen, of zij in eerste instantie al dan niet terecht is vrijgesproken van doodslag op haar zesjarig pleegdochtertje. Ook in dit proces neemt een volle zaal met ontsteltenis kennis van hetgeen er uit de verklaringen van de drie andere pleegkinderen uit het gezin naar voren komt, en ook hier rijst de vraag hoe het mogelijk was dat zoiets kon gebeuren. Maar bovendien verbijstering over wat artsen, hulpverleners, voogdij-instanties en in dit geval ook ‘justitie’ ook daarna hebben nagelaten. Een andere aanpak in die periode had de drie andere kinderen voor verdere mishandelingen bespaard en dan zou het niet negen jaar hebben geduurd voor het tot berechting kon komen.

Anders dan bij de behandeling in eerste instantie - de officier bij de rechtbank te Alkmaar had kennelijk de kinderen willen behoeden voor de emoties van een confrontatie met hun vroegere pleegmoeder - zijn Ronald, Paulien en Natascha nu wel als getuige opgeroepen. Uit angst voor de pleegmoeder en uit schaamte tegenover de buitenwereld hebben zij destijds gezwegen over wat er was gebeurd. Dat kwam pas aan het licht toen Paulien vorig jaar met ruzie het huis uitging en alles wat zij zich herinnerde aan de politie vertelde.

Uit de in de rechtszaal afgelegde verklaringen blijkt dat zij alle drie door hun pleegmoeder Mientje werden mishandeld, maar dat deze het vooral op Inge had voorzien. ‘Ze sloeg haar regelmatig maar nooit in het gezicht,’ zegt Ronald, ‘je kon er dus nooit iets van zien; alleen wij wisten het. Soms was het bedoeld als straf omdat Inge in haar bed had geplast, maar ik had ook wel de indruk dat Mientje het gewoon had gepland.’ Waar hij op doelt is het welhaast systematische sadisme: Inge kreeg nu eens dagenlang niets te eten en dan weer moest zij zich volproppen met voedsel op momenten waarop zij helemaal geen honger had. Het kind kreeg geen toestemming naar de wc te gaan als zij nodig moest en anderzijds het bevel op het toilet te gaan zitten als zij daartoe geen enkele behoefte voelde. Wanneer getuige Ronald vertelt dat Inge door haar pleegmoeder werd ondergedompeld in een teil met chloorwater, urenlang naakt in de douchecel - waarvan het raampje openstond - moest blijven staan, in de wasmachine werd gestopt en gedwongen werd haar ontlasting op te eten,

[p. 143]

is het afgrijzen op de gezichten in de zaal te lezen. De verdachte schudt bij het aanhoren van al deze details telkens het hoofd zonder iets te zeggen. Als de president van het hof mr. H.J. Sluijter na afloop van de getuigenverhoren vraagt of zij daarover nog iets wil opmerken, antwoordt de verdachte: ‘Ik heb altijd geprobeerd een goede moeder te zijn en u kunt hier zelf zien, dat het goede kinderen zijn geworden.’ En wanneer Paulien bitter uitroept: ‘Ja, we zien er misschien mooi uit, maar van binnen zijn we gebroken!’ dan is het antwoord: ‘Natuurlijk... maar dat komt omdat je zo zit te liegen!’

De fungerend procureur-generaal bij het hof mr. H. de Bruin concentreert zich in zijn ondervraging van de getuigen vooral op de bewijsrechtelijke kant van de zaak. Uit hetgeen Ronald verklaart, ontstaat weliswaar sterk de indruk dat de verdachte ook kort tevoren Inge weer met de ragebol op het hoofd had geslagen, maar voor de rechtbank in Alkmaar is dat onvoldoende bewijs geweest om tot veroordeling wegens doodslag te komen. Tegen de hieruit voortvloeiende vrijspraak had officier van justitie mr. F.M. Visser (zijn eis was zes jaar) appèl aangetekend.

Kort en fel is de procureur-generaal in zijn ondervraging van de door de verdediging opgeroepen deskundige prof. A. Wagenaar die na lezing van het dossier tot de conclusie is gekomen dat er tegenstrijdigheden zijn in de verklaringen van de getuigen. Volgens hem is het na zoveel tijd niet meer na te gaan, of destijds door ‘ijverige opsporingsambtenaren en in het opvanghuis aan de kinderen suggesties zijn opgedrongen’.

Mr. De Bruin: ‘Waaruit bestaat eigenlijk uw deskundigheid, op welk gebied ligt die?’

Prof. Wagenaar: ‘Op het terrein van het menselijk geheugen.’

Mr. De Bruin: ‘Heeft u ooit eerder onderzoek gedaan naar de herinnering van slachtoffers in een zaak van kindermishandeling?’

Prof. Wagenaar: ‘Nee, niet in een concrete zaak, maar ik heb wel de literatuur bestudeerd.’

Waarop de procureur-generaal kortaf zegt: ‘Ik dank u, het is voor mij voldoende duidelijk... mijnheer de president, ik heb verder geen vragen aan deze deskundige.’ Een nogal botte reactie; evenmin erg vriendelijk van toon is De Bruin in zijn ondervraging van psychiater Bastiaanse, die de verdachte op verzoek van de verdediging heeft onderzocht. Hij onderschrijft weliswaar de conclusie van het Pieter Baan Centrum (waar de verdachte op verzoek van het openbaar ministerie in observatie is geweest), dat zij sterk verminderd toereke-

[p. 144]

ningsvatbaar moeten worden geacht, maar naar zijn inzicht zijn er bij haar ook momenten waarop sprake is van een totale ontoerekeningsvatbaarheid. De klap met de ragebol - indien bewezen is dat zij die heeft toegebracht en dat daardoor de dood van het slachtoffer is veroorzaakt - zou zo'n moment kunnen zijn. Als prof. Bastiaanse vertelt dat Mientje en haar man het afgelopen weekend bij hem thuis op visite zijn geweest en dat zij toen heel positief over de kinderen had gepraat, roept de getuige Natascha vanaf de bank: ‘Dat kan best een plezierig weekend zijn geweest, maar wij kennen haar al zestien jaar!’

Zeer kwalijk vindt de procureur-generaal in zijn requisitoir (eis vijf jaar) dat de verdachte heeft geprobeerd haar stiefzoon de schuld voor de dood van Inge in de schoenen te schuiven. ‘Ronald, je hebt haar wel erg hard met die ragebol op het hoofd geslagen,’ had ze tegen de jongen gezegd in het bijzijn van Paulien en Natascha. Waaraan zij ter verduidelijking zou hebben toegevoegd: ‘Ja kinderen, mamma en Ronald hebben een klein geheimpje.’ Mr. De Bruin schetst Mientje als een keihard karakter met een abnormale hoeveelheid egoïsme. Over de achtergronden en de jeugd van de verdachte krijgen we op de openbare zitting nauwelijks iets te horen. Alleen uit een bijna terloopse mededeling van de president mogen de toehoorders vernemen, dat zijzelf in haar kinderjaren is mishandeld. Onvoorstelbaar is dat de voogdijmedewerkers destijds geen argwaan kregen toen ze van Mientje te horen kregen alleen op bezoek te mogen komen na telefonische aankondiging. Hoezeer de hulpverlening ook na de dood van Inge was te kort geschoten wordt duidelijk uit het verhoor van vertrouwensarts A.J. Koers. Hij is van mening dat er toen ‘allerlei instanties hebben gefaald’. Hoewel hijzelf al direct in 1978 bij de zaak was betrokken, had hij geen aanleiding gezien om aan te sturen op ingrijpen van justitie en op strafrechtelijke vervolging. Op de vraag van de jongste raadsheer in het gerechtshof ‘waarom niet’ is het antwoord: ‘Ik had met betrekking tot de voogdij slechts een adviserende taak in het civiele vlak; ik heb mij welbewust niet bemoeid met het eventuele strafrechtelijk aspect.’ Dr. Koers, die enkele maanden geleden tegenover een redacteur van VN verklaarde herhaling van iets dergelijks zeer wel mogelijk te achten, zegt nu tegenover het hof de kans daarop niet zo waarschijnlijk te vinden. Die laatste verklaring lijkt toch wat op gespannen voet te staan met zeer recente mededelingen van drs. H. Mourits, directeur van het Landelijk Bureau Vertrouwensartsen in een interview met het dagblad Trouw.

[p. 145]

Tijdens de zitting welt bij mij de herinnering op aan een zaak voor de rechtbank in Maastricht, dit jaar een kwart eeuw geleden. Daar stond een boerin terecht, die een door de voogdij aan haar zorgen toevertrouwde debiele jongeman had laten verhongeren. We leefden toen misschien in een sociaal nog niet zo hoog ontwikkeld land; er waren nauwelijks hulpverleners en het instituut van de vertrouwensarts bestond nog niet. Maar het hele dorp wist hoe de jongen langzaam maar zeker de dood tegemoetging en niemand stak een vinger uit om dat te verhinderen. Iedereen was bang voor haar... net als bij Mientje uit Nieuwe Niedorp... niemand kon tegen haar op. Als de mijnheer van de voogdij kwam informeren of het goed ging met Teike dan zei ze: ‘Ja, kijk maar... daar ligt hij lekker te slapen tussen de varkens.’ Wat ze er niet bij vertelde, was dat Teike ook evenals de varkens alleen maar aardappelschillen te eten kreeg. De enige die ooit de moed had blijk te geven van een zweem van ongerustheid en wantrouwen was mijnheer pastoor geweest, maar hem had de boerin in een uitbarsting van woede met de mestvork het erf afgejaagd.

Ook in die zaak had ‘justitie’ onvoldoende signalen uit de samenleving ontvangen om nog tijdig te kunnen ingrijpen, maar de officier in Maastricht ging daarna wel onmiddellijk over tot strafrechtelijke vervolging met als resultaat veroordeling tot vier jaar gevangenisstraf. In de zaak-Nieuwe Niedorp zat het openbaar ministerie in Alkmaar negen jaar geleden met de moeilijkheid, dat er door het zwijgen van de kinderen geen getuigen waren. Bij de lijkschouwing waren beschadigingen van de hersenen, builen en talrijke bloeduitstortingen vastgesteld, maar dat dit letsel was veroorzaakt door gewelddadige handelingen van de pleegmoeder viel niet te bewijzen. Maar de artsen hadden ook zeer ernstige verschijnselen van ondervoeding geconstateerd, en op grond van die wetenschap was vervolging mogelijk geweest wegens het ‘opzettelijk iemand tot wiens onderhoud verpleging of verzorging men krachtens wet of overeenkomst is verplicht, in hulpeloze toestand brengen of laten.’ Onbegrijpelijk dat het openbaar ministerie te Alkmaar daartoe destijds niet heeft besloten.