Journalist in de rechtszaal

[p. 133]

Verpleegkundigen in een niemandsland waar geen arts viel te bekennen

De vier verdachten voor de Amsterdamse rechtbank zijn nog nimmer tevoren met de justitie in aanraking geweest, maar ze staan nu wel terecht voor het zwaarste misdrijf dat de wet kent: moord. Het zijn de inmiddels ontslagen verpleegkundigen van het ziekenhuis van de Vrije Universiteit (twee mannen, twee vrouwen) die zich moeten verantwoorden wegens opzettelijke levensberoving met voorbedachten rade. Want dát is de juridische kwalificatie voor hun handelen waardoor in drie gevallen reeds door de artsen ten dode opgeschreven patiënten uit hun lijden werden verlost. In januari 1983 een veertigjarige vrouw met een ongeneeslijke tumor, in november van het hetzelfde jaar een vijfenzeventigjarige man met een evenmin uitzicht op herstel biedende hersenbloeding en in juli 1986 een vijfentwintigjarige taxichauffeur, slachtoffer van een gewelddadige beroving die toen al maanden in coma had gelegen. Op de bank voor de getuigen-deskundigen zitten prof. H. Dupuis, hoogleraar medische ethiek, prof. W.B. van der Mijn, hoogleraar gezondheidsrecht, prof. J. Schouten, medisch psycholoog en mevrouw drs. E.G. Scholten, juriste en verpleegkundige. Wat zij in de loop van de door mr. Leo Michels voortreffelijk geleide behandeling naar voren brengen is - een uniek verschijnsel in een strafproces van deze omvang en betekenis - vrijwel uitsluitend ten gunste van de verdachten. Anderzijds geven hun verklaringen aanleiding tot sterke twijfel omtrent het op dit punt gevoerde beleid op de betreffende afdeling van het ziekenhuis. Prof. H. van Alphen, exponent van dit beleid, is eveneens als deskundige opgeroepen. Opvallend is dat hij niet naast de genoemde getuigen op de daarvoor bestemde bank op de eerste rij heeft plaatsgenomen; hij is drie rijen verder in de zaal apart gaan zitten.

Uit het verhoor van de verdachten komt naar voren dat hun handelen in sterke mate werd bepaald door grote betrokkenheid met de patiënten en verder door de geringe aandacht voor de hieruit voortvloeiende problemen voor de verpleegkundigen van de zijde van de medische staf. ‘Die zijn in het VU-ziekenhuis onbespreekbaar,’ zegt verdachte Ineke B., ‘wij werden geconfronteerd met verschrikkelijk menselijk lijden, patiënten die een langzame verstikkingsdood sterven. Wij kregen van de artsen geen enkele steun; als je over euthanasie wilde

[p. 134]

spreken werd dat onmiddellijk in de doofpot gestopt. En dan moest er weer worden gewacht tot de doodzieke patiënt op natuurlijke wijze aan zijn eind zou komen.’

De president heeft merkbaar wat moeite met het ook door de andere verdachten aangevoerde gebrek aan begrip bij de leiding van de afdeling waar zij werkten. ‘Waarom heeft u niet met z'n allen een vuist gemaakt, we leven toch niet meer vijftig jaar terug,’ zegt hij, maar naar het oordeel van de terechtstaande verpleegkundigen is zo'n eenvoudige benadering een onderschatting van de starre structuur in het ziekenhuis, althans op de door prof. Van Alphen geleide afdeling. Een hunner zegt: ‘Je stuitte voortdurend op een muur van onwil en soms kreeg je smalende opmerkingen te horen. Zoals: “Neem maar een borrel en ga vroeg naar bed”.’

Prof. Dupuis laat over haar mening geen enkel misverstand bestaan. Zij zegt: ‘Verpleegkundigen hebben geen recht om zelf in te grijpen, want de regie berust bij de arts. Maar zij moeten wél een belangrijke stem hebben en wanneer er niet naar hen wordt geluisterd is het begrijpelijk dat zij in de schoenen van de arts gaan staan. Men geeft de verpleegkundigen wel het zware werk en de emotionele belasting en als dat - zoals blijkt uit deze zaak - niet bespreekbaar is, ontstaat een moreel volstrekte noodsituatie.’

Behalve de president nemen ook de beide leden van de strafkamer ruimschoots deel aan het verhoor en de oudste rechter maakt daarbij een ijzersterke opmerking: ‘Het verbaast mij, dat in het rapport van de staatscommissie,’ zegt hij, ‘wel wordt gesproken over de gewetensnood van de verpleegkundigen als zij meewerken aan het doen overlijden van patiënten, maar met geen woord over gewetensnood wanneer zij hun medewerking verlenen aan zinloze levensverlenging.’

Getuige-deskundige prof. Van der Mijn is van oordeel, dat er bij artsen de neiging bestaat de problemen van verpleegkundigen te bagatelliseren. Er is volgens hem voor het verplegend personeel in de richtlijnen geen ruimte gecreëerd voor enigerlei handelen wanneer de arts weigert in te grijpen. Als deze de patiënt heeft opgegeven (en dat blijkt uit de aantekening: NR, niet reanimeren) is er naar Van der Mijns inzicht geen sprake meer van een medisch handelen. ‘Dan is er alleen nog sprake van verzorging en in die fase zou de stem van de verpleegkundige veel zwaarder moeten zijn.’

Zeer duidelijk in hun steun aan de verdachten zijn ook prof. Schouten en drs. Scholten. ‘De verpleegkundigen zijn door hun emotionele betrokkenheid en door hun kwaliteit in een noodsituatie geraakt,’ aldus

[p. 135]

Schouten. ‘Dan komt het tot een beslissing in de gedachte van: ik laat die man of vrouw niet zomaar een langzame verstikkingsdood tegemoetgaan. Maar die situatie was er niet geweest als er van de kant van de arts begrip was getoond.’

Prof. Schouten is het scherpst van allen in zijn kritiek op Van Alphen wiens ‘rigoureus conservatisme’ hij als oorzaak ziet van de psychische barrière tussen artsen en verpleegkundigen.

Waaraan mevrouw Scholten toevoegt: ‘Er kon al die jaren in het VU-ziekenhuis niet openlijk over deze problemen worden gepraat.’

De rechters luisteren zichtbaar met grote aandacht naar hetgeen zij te zeggen heeft; tegenover hen zit een juriste, die haar oordeel tevens baseert op jarenlange ervaring als verpleegkundige. En dan komt - terwijl het publiek gespannen toekijkt - prof. dr. Van Alphen naar voren. Tijdens het langdurige verhoor blijkt hij niet de arrogante, geen tegenspraak duldende figuur, die je op grond van het voorafgaande zou verwachten. Maar wél: een zeer rechtlijnig denkend man, niet of nauwelijks openstaand voor andere opvattingen dan de zijne. Hij betwist, dat hij voor het personeel niet benaderbaar is en er tussen artsen en verpleegkundigen een barrière bestaat. Als een van de verdedigers, mr. L. Hamer, hem vraagt: ‘Zijn deze gebeurtenissen voor u geen aanleiding geweest wat te verbeteren in de communicatie’ is het antwoord: ‘Nee, want naar mijn mening was die communicatie niet slecht.’ Aanleiding voor verdachte Kees van B. om uit te roepen: ‘Hoe kunt u dat nou zeggen! Er was zelfs geen goed contact tussen u en de medische staf. Als u op uw ronde langs de bedden ten aanzien van een bepaalde patiënt een beslissing had genomen draaide de behandelend arts dat een uur later weer terug.’ Onder gelach van het publiek zegt prof. Van Alphen: ‘Daar is mij niets van bekend.’

Op verzoek van de verdediging hoort de rechtbank ook de vader van taxichauffeur Ter Brake. ‘Mijn zoon was volgens de artsen niet meer te redden,’ zegt hij, ‘en deze mensen die hier terecht staan hebben gezorgd, dat zijn leven op humane wijze is beëindigd. Ik heb nog steeds contact met ze, ik beschouw ze als mijn eigen kinderen.’

Deze woorden, noch de voorafgaande in de verklaringen van de deskundigen doorklinkende rechtvaardiging voor het handelen van de verdachten onder zulke omstandigheden, leidden tot wijziging in het standpunt van mr. A.E. Broek-Blaauboer. Zij had immers de uitvoerige rapporten van de deskundigen gelezen en hoe de vader van de taxichauffeur er tegenover stond... ook dat was haar uiteraard niet onbekend.

[p. 136]

Zij zegt niet te twijfelen aan de eerbare motieven van de verdachten, maar zij hadden het desondanks toch niet mogen doen. De officier, die tegen drie van de verpleegkundigen gevangenisstraffen eist van enkele maanden en tegen de vierde een maand voorwaardelijk, wijst er met nadruk op, dat het hier in deze zaak eigenlijk niet gaat om wat wordt verstaan onder euthanasie, maar om patiënten, die in coma lagen en dus onmogelijk een wens tot beëindiging van leven kenbaar konden maken.

Dat onderscheid krijgt ook aandacht in het pleidooi van advocaat mr. Luc Hamer. ‘Deze vier verpleegkundigen zijn geen martelaren voor enigerlei opvatting inzake euthanasie,’ zegt hij. ‘Maar de VU-affaire heeft wel een belangrijke wending gegeven aan de publieke beeldvorming rond het vraagstuk van beëindiging van zinloos geworden medische behandelingen. Tot het moment waarop de zaak in de publiciteit werd gebracht (jan. 1987) kwamen de verpleegkundigen niet eens voor in het kabinetsstandpunt over euthanasiewetgeving; een dergelijke veronachtzaming van de positie en de zienswijze van zo nauw betrokkenen, is nu vrijwel ondenkbaar geworden.’ Mr. Hamer citeert een artikel in Vrij Nederland uit die dagen: ‘Soms komt een ramp als geroepen; voor het eerst mogen verpleegkundigen meepraten in de euthanasiediscussie. Voor het eerst mogen ze overal verkondigen hoe ze dagelijks worden ingezet bij leven en dood zonder dat daar een behoorlijke rechtsbescherming tegenover staat.’

Verdediger mr. Cees Korvinus stelt, dat de enige duidelijkheid in het beleid van het VU-ziekenhuis is, dat het onbespreekbaar was. Tegen deze achtergrond van een autoritaire structuur moet volgens hem het optreden van de verdachten worden gezien; zij werden telkens weer geconfronteerd met patiënten in uitzichtloze comateuse toestand. ‘Is het humaan patiënten in die toestand te laten omdat handelen bij de wet is verboden, of is het juist humaan om daaraan een eind te maken?’ aldus Korvinus. Mevrouw mr. C. Heerkens Thyssen schetst in haar pleidooi de sfeer van onzekerheid in het VU-ziekenhuis, ook onder de artsen onderling. Op de ene afdeling werd wél overgegaan tot levensbeëindiging, op een andere weer niet; het conflict daarover werd over de hoofden van de verpleegkundigen uitgevochten; niet alleen merkbaar, maar soms ook hoorbaar. Het uitvoerigst is advocaat mr. E. Sutorius, maar hij is dan ook zo langzamerhand uitgegroeid tot de specialist op dit terrein. Hij zegt tot de rechtbank: ‘U wordt in de positie gesteld te moeten oordelen over gedragingen, die door het strafrecht buiten hun context worden geplaatst. Een context, welke

[p. 137]

enerzijds bepaald is door een aantal medisch-ethische dilemma's, anderzijds door de buiten de wet om opgetreden vervaging van grenzen tussen medisch en verpleegkundig handelen. Ten onrechte dreigt het zoeklicht te blijven rusten op de formele afwikkeling van het tenlastegelegde delict; ten onrechte, omdat de oplossing dáár niet gevonden kan worden, maar uitsluitend in de gezondheidszorg zelf. Het strafrechtelijk aan de rechter presenteren van een in wezen niet strafrechtelijk vraagstuk is een hachelijke zaak; bij gebreke van duidelijke regels worden - niet voor het eerst - medisch-ethische strijdvragen in arren moede via de verdachtenbank beslecht. Het oneigenlijk gebruik van het strafrecht, dat in de plaats treedt van een behoorlijk functionerende wetgeving verdient geen aanmoediging.’

Mr. Sutorius vindt het vooral zeer kwalijk, dat de verpleegkundigen door hun opsluiting in het kader van voorlopige hechtenis en het daarop volgende opsporingsonderzoek op onredelijke wijze slachtoffer zijn geworden van wat hij noemt ‘een medisch-justitieel complex’. Over de feitelijke situatie rond het tenlastegelegde delict zegt hij: ‘Deze mensen waren terechtgekomen in een niemandsland, waar geen artsen of ziekenhuisdirecties meer te bekennen waren. Alleen gelaten met de aan hun zorg toevertrouwde patiënt zijn zij een onbegaanbare weg gegaan, gedreven door hun hart; uit zorg voor een ander maakten zij zich kwetsbaar, kozen daarmee een gevaarlijke route en werden daarvoor ontslagen op staande voet.’ De raadsman besluit zijn pleidooi met een dringend appèl aan de rechters: ‘Zoals zij de nood van hun patiënten hebben herkend, zo verdient ook de nood van deze verpleegkundigen door u te worden erkend en in ieder geval zonder verder strafrechtelijk gevolg te blijven!’

(Twee weken later, bij de uitspraak, heeft de rechtbank niet willen volstaan met een louter symbolische straf, omdat naar haar oordeel de verpleegkundigen duidelijk in strijd hadden gehandeld met de normen. Wel vond dit college dat de omstandigheden waaronder dit was gebeurd aanleiding gaven om geheel voorwaardelijke gevangenisstraffen op te leggen.)