Journalist in de rechtszaal

[p. 110]

‘Ik wil niet op één lijn worden gesteld met de minister van Justitie’

Na enkele jaren als rechter-commissaris in het huis van bewaring is mevrouw mr. E.J. van Schaardenburg-Louwe Kooijmans, vice-president van de rechtbank in de hoofdstad, dit seizoen teruggekeerd in het paleis van justitie aan de Prinsengracht. In de inleidende fase van het strafproces heeft zij in haar kabinet in de ‘Bijlmerbajes’ - alle advocaten met wie ik sprak zijn het daarover eens - voortreffelijk gefunctioneerd. Zowel met betrekking tot de wijze waarop hun cliënten werden verhoord als ten aanzien van de samenstelling van het materiaal dat de blauwdruk vormt voor de latere behandeling ter zitting. Omdat de instructie zich in het Nederlandse systeem achter de schermen afspeelt kan ik dat eensluidend lovend oordeel niet op grond van eigen waarnemingen bevestigen. Maar ik heb haar wel eens aan de slag gezien bij het voorlopig getuigenverhoor in een civiele procedure; dat is wél openbaar en ik heb toen met stijgende bewondering naar haar aanpak zitten kijken en luisteren.

Nu weer volledig terug dus in het volle licht van de publieke aandacht, als voorzitter van de meervoudige strafkamer, als solist op de stoel van de politierechter. Mr. Van Schaardenburg is - ook daarover bestaat onder advocaten geen verschil van mening - bepaald geen makkelijke dame. Zij kan soms heel pinnig uitvallen, maar dit gebeurt naar mijn indruk toch meestal op momenten dat daartoe aanleiding bestaat en het geschiedt ook zonder aanzien des persoons. Verdachten en getuigen zijn er minder vaak het slachtoffer van dan officieren van justitie en advocaten.

Behalve een wat scherpe tong echter ook een open oog voor de funeste gevolgen van de voortdurende, hier en daar in snel tempo toenemende chaos binnen het justitieel apparaat. Zoals onlangs bleek op de zogeheten snelrechtzitting, die povere procesvorm waarover Hans van Mierlo (wat weten politici toch verdomd weinig van de praktijk van de strafrechtspleging!) zich enkele weken geleden waarderend heeft uitgelaten, maar die met het doen van werkelijk recht niet zo bar veel te maken heeft. Achter de katheder van de advocaten stond mevrouw mr. Gerda van Dijk, verdedigster van een niet verschenen verdachte. Die was na zijn arrestatie - zoals het vaak gaat tegenwoordig - weer door de politie losgelaten omdat er voor hem geen plaats

[p. 111]

was in het huis van bewaring. Toen de rechter-commissaris de zaak in handen kreeg was de advocate niet in het bezit gesteld van een schaduwdossier, aangezien het kopieerapparaat in de Bijlmerbajes kapot was. Maar ook bij de later volgende behandeling door de raadkamer van de rechtbank had zij, ondanks herhaald verzoek, dat dossier nog steeds niet ontvangen. En wat gebeurde er op de morgen van de zitting? Toen waren er opeens twee exemplaren: één bij de post op haar kantoor, het ander in haar zogenoemde ‘togadoos’ in het paleis van justitie. Zeer royaal, dat wel, maar op een zodanig laat tijdstip, dat van bestudering in het belang van een goede verdediging natuurlijk geen sprake meer kon zijn. Het was dan ook voorspelbaar dat mevrouw Van Dijk uitstel van de behandeling zou vragen, hetgeen rechter Van Schaardenburg zonder aarzelen inwilligde.

Zulke situaties doen zich herhaaldelijk voor op de snelrechtzitting, maar het was deze morgen toch niet alleen het falen van de administratie dat de rechtsgang frustreerde. Ook het opsporingsapparaat had een blunder begaan die er zijn mocht. Want de verdachte was - kort voordat hij op 10 september wegens een diefstal was aangehouden - uit de gevangenis ontsnapt waar hij doende was een eerdere veroordeling uit te zitten. Op het politiebureau waar de arrestant werd binnengebracht hadden ze verzuimd in het opsporingsregister te kijken en zo kon het gebeuren dat de ontsnapte gevangene - er was geen plaats in het huis van bewaring - na enkele dagen de straat werd opgestuurd. Het ‘heenzenden wegens gebrek aan celruimte’ komt wel in een bizar licht te staan als de betrokkene zo kort tevoren door ontvluchting in diezelfde inrichting een lege cel heeft achtergelaten. Het ontlokte officier van justitie mr. R.W. Asser - doorgaans toch niet scheutig met kritiek op het overheidsapparaat - de uitroep: ‘Dit is wel een van de ergste voorbeelden van het onbeheerste systeem!’

Rechter Van Schaardenburg is ook niet iemand die zich onder druk van het snelrecht laat verleiden tot het nemen van overhaaste beslissingen. In een zaak tegen vier verdachten van vervalsen van cheques, waarin de advocaten de rechtmatigheid van de aanhouding van hun cliënten hadden betwist, stelde zij de behandeling een week uit om eerst de betrokken politiemannen in persoon op de zitting te horen. De raadslieden hadden aangevoerd dat de verdachten - zittend in een auto - waren aangehouden hoewel er op dat ogenblik geen vermoeden bestond van een strafbaar feit. Het werd uitsluitend gedaan omdat een van de agenten een inzittende van de wagen herkende als

[p. 112]

iemand die al eens een delict had gepleegd. ‘De politie heeft door hen tot stoppen te dwingen de wegenverkeerswet gebruikt voor een doel waarvoor deze wet niet is gemaakt,’ zei advocaat mr. C. Claassen, die fel reageerde op de nogal luchtige manier waarop de officier van justitie de bezwaren van de verdediging terzijde schoof. ‘De vertegenwoordiger van het openbaar ministerie toont zich een waardig leerling van de minister van Justitie, die blijkens zijn uitlatingen de indruk maakt het niet zo nauw te nemen met de regels van het wetboek van strafvordering,’ aldus Claassen.

Desondanks kwam rechter Van Schaardenburg tot de conclusie dat het bewijs wel op rechtmatige wijze was verkregen, maar uit haar toelichting op het vonnis bleek dat het met de hakken over de sloot was. Ja, de politie was gerechtigd in het kader van de wegenverkeerswet een stopteken te geven. Toen bij de daarop volgende controle van de papieren die valse cheques werden ontdekt was er een nieuwe situatie ontstaan. ‘Heel anders zou het zijn geweest,’ aldus de politierechter, ‘wanneer ze lopend op straat waren staande gehouden.’ Met andere woorden: dan was er juridisch geen kapstok geweest, want iemand staande houden omdat hij - gezien zijn crimineel verleden - wel weer eens iets gedaan kan hebben... dat mag niet.

Zoals een paar jaar geleden tot uiting kwam in hetzelfde politierechterzaaltje en ook toen zat daar mr. Van Schaardenburg. De verdachte was een man die op de Zeedijk werd aangehouden omdat hij er volgens de verbalisant uitzag als ‘iemand die wel eens heroïne bij zich kon hebben’. Dat bleek niet het geval, maar bij fouillering kwamen wel brilmonturen te voorschijn die afkomstig waren van een inbraak bij een opticien. Maar hij was niet staande gehouden op verdenking van diefstal of heling, alléén omdat zijn uiterlijke verschijning de politieman aan heroïne deed denken. Resultaat: vrijspraak wegens onrechtmatigheid van het verkregen bewijs.

In de recente zaak tegen de vier verdachten van het in bezit hebben van vervalste cheques sloot mevrouw Van Schaardenburg zich - zoals gezegd - dus wel aan bij de visie van de officier, maar hoogst opmerkelijk was toch hoe zij reageerde op de kritiek van de advocaten met betrekking tot uitlatingen van Korthals Altes over de zijns inziens te veel beschermde positie van de verdachte in het strafproces. Zij zei daarover: ‘Ik wil mij volstrekt niet op één lijn gesteld zien met de minister van Justitie.’ Wilde zij hiermee in dit concrete geval - nu mr. Claassen de officier als een waardig leerling van de minister had gekwalificeerd - de onafhankelijkheid van de rechter onderstrepen? Of

[p. 113]

was het haar bedoeling zich meer in algemene zin te distantiëren van de opvatting van de huidige topman van ‘Justitie’? Als het dat laatste is dan heeft de vice-presidente van de Amsterdamse rechtbank zich ongetwijfeld tot tolk gemaakt van zeer veel collega's in de rechterlijke macht. Want men heeft in die kringen zo langzamerhand schoon genoeg van minister Korthals Altes en zijn ‘vereenvoudiging van de rechtspleging’, die misschien goed past in het ‘bezuinigingsplaatje’ van het kabinet, maar onvermijdelijk zal leiden tot verdergaand kwaliteitsverlies.