Journalist in de rechtszaal

[p. 100]

‘Bijna om medelijden te krijgen met de tegenpartij’

Door allerlei omstandigheden, die niet altijd wat met elkaar te maken hebben, is er in de praktijk van onze strafrechtspleging nauwelijks sprake van gelijke behandeling van Nederlanders en vreemdelingen. Dat geldt eigenlijk voor de gehele gang van zaken: opsporing, aanhouding, voorlopige hechtenis, berechting en tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf. Het begint al in de selectie bij de opsporing van strafbare feiten en komt - na arrestatie - vervolgens tot uitdrukking in het verhoor op het politiebureau. Er is lang niet altijd een tolk aanwezig en de verbalisant is dan wat sneller geneigd aan de gebrekkig overkomende ‘verklaring’ van de aangehouden vreemdeling een eigen interpretatie te geven. De buitenlander gaat ook over het algemeen wat eerder achter slot en grendel; dat heeft dan weliswaar te maken met het ontbreken van een vaste woon- of verblijfplaats, maar vaak wordt gemakshalve maar aangenomen dát die er inderdaad niet is. Het gebeurt dat wanneer een Nederlander en een vreemdeling worden opgepakt wegens een samen gepleegd delict, de eerste na verhoor naar huis mag gaan en de laatste in de cel wordt gezet, ook al woont hij hier. Er wordt eenvoudig niet naar geïnformeerd.

Dat hier niet wonende buitenlanders in afwachting van berechting vaker in het huis van bewaring worden opgesloten, houdt uiteraard verband met de kans van vlucht over de grenzen, maar dat verandert niets aan de feitelijke situatie van ongelijkheid. Zij zitten daar, geïsoleerd door taalmoeilijkheden en hebben ook vrijwel geen contact met de buitenwereld. Zoiets blijft niet zonder psychische gevolgen en je merkt dat ook tijdens de openbare terechtzitting. Daar is dan wel altijd een tolk, maar er zijn helaas nog veel rechters die het verhoor beperkt willen zien tot een vraag-en-antwoordspel. Zij hebben er weinig begrip voor dat verdachten uit landen met een geheel ander cultuurpatroon sterk de behoefte hebben die zitting aan te grijpen als gelegenheid om nu eindelijk eens hun hart uit te storten. Door het ontbreken van persoonlijke gegevens (‘we weten eigenlijk zo weinig van u’) wordt de uiteindelijke oordeelsvorming over de vreemdeling ernstig bemoeilijkt en is de straftoemeting nog meer een schot in de ruimte dan zij bij Nederlandse verdachten al het geval is.

Worden buitenlanders zwaarder gestraft door de rechter dan Neder-

[p. 101]

landers die schuldig worden bevonden aan soortgelijke misdrijven? Dat is stellig het geval ten aanzien van criminelen die speciaal hiernaartoe zijn gekomen om delicten te plegen. De straf wordt dan mede opgelegd ter afschrikking van anderen in het betreffende land; om Zuidamerikaanse zakkenrollers te weerhouden Amsterdam uit te kiezen als werkterrein en koeriersters te ontmoedigen zich beschikbaar te stellen heroïne naar Schiphol te vervoeren. Maar ook al zou er wel dezelfde straf worden uitgedeeld, dan nog is er in zekere zin sprake van ongelijkheid. Vanwege het hierboven al genoemde isolement in de penitentiaire inrichtingen; ver van het eigen land, te midden van Nederlandse gedetineerden met niet zelden racistische vooroordelen. Voor de vreemdeling in onze gevangenissen is er vrijwel geen bezoek, hij krijgt geen weekendverlof en voor hem is er - met het oog op vluchtgevaar - geen kans op plaatsing in een halfopen inrichting.

Dat gevoel van verlatenheid geldt niet in die mate voor de buitenlander die als gastarbeider met zijn gezin in ons land woont. Maar voor hem doemt het schrikbeeld op na het uitzitten van de straf als ongewenst vreemdeling naar zijn geboorteland te worden teruggestuurd. Wat dat betreft wordt hij - wanneer hij een ernstig misdrijf heeft gepleegd - op één lijn gesteld met vreemdelingen die speciaal naar ons land zijn gekomen met criminele bedoelingen. In schrijnende tegenstelling dus met Nederlanders, die na te zijn gestraft voor misdrijven van vergelijkbare zwaarte, gewoon naar huis kunnen terugkeren.

‘Voor een Turkse of Marokkaanse huisvader wiens gezinsleden in Nederland wonen,’ aldus Arriën Kruyt, directeur Landelijk Bureau Racismebestrijding, ‘is uitzetting een regelrechte ramp: terug naar de armoede.’ ‘De gezinsleden,’ schrijft hij in een maandblad voor berechting en reclassering Proces, ‘komen voor een afschuwelijk dilemma te staan: hem te volgen naar het land van herkomst, of hier te blijven en daarmee het contact met echtgenoot en vader definitief te verliezen. Vooral als de kinderen in Nederland een opleiding volgen of hebben gevolgd, levert terugkeer naar Turkije of Marokko onoverkomelijke problemen op. De uitzetting wordt in veel gevallen als een veel hardere straf gevoeld dan de gevangenisstraf zelf.’

‘Justitie’ stelt zich op het standpunt dat verblijfsbeëindiging in ons land dient te worden beschouwd als een administratieve beslissing in het belang van de openbare orde en niet als bestraffing van de vreemdeling. ‘Voor die vreemdeling zelf is het natuurlijk om het even,’ zegt de Amsterdamse, in dit soort zaken gespecialiseerde advocaat mr. Michiel Tjebbes, ‘of de overheid optreedt als vervolger van strafbare

[p. 102]

feiten dan wel op andere wijze de orde bewaakt.’ Met andere woorden: het zal de in de Nederlandse samenleving geïntegreerde buitenlander - want daar gaat het hier om - een zorg zijn of hij nu door de kat of door de hond wordt gebeten.

Tweeslachtig en daardoor zeer ongeloofwaardig is ook het beleid van de justitiële overheid ten aanzien van de vreemdeling die in het kader van het zogenaamde snelrecht ter berechting wordt voorgedragen. Het gebeurt in Amsterdam heel vaak dat zo'n verdachte niet op de zitting is verschenen; niet uit eigen vrije wil, maar omdat de vreemdelingendienst hem inmiddels het land heeft uitgezet. Het ene deel van het justitieapparaat weet kennelijk niet waar het andere mee bezig is, of trekt zich daar geen barst van aan. Het is toch eigenlijk te gek dat de overheid iemand ter berechting voordraagt en hem vervolgens daaraan onttrekt! Gelukkig heeft dat in bepaalde gevallen al geleid tot niet-ontvankelijkheid van de officier van justitie, maar het openbaar ministerie is ook op dit gebied bijzonder hardleers en gaat gewoon door met dit wonderlijk gesol met betrekking tot vreemdelingen.

Bij de uitzetting is overigens weinig te merken van enigszins rekening houden met de verdere belangen van de betrokkene: als we hem of haar maar kwijt zijn. Advocaat mr. Jan Boone onthulde onlangs op een zitting dat zijn cliënte nog voor de berechting op een vliegtuig naar Zagreb was gezet. Zij was niet teruggestuurd naar Parijs waar zij al jaren woont en vanwaar zij ook naar ons land was gekomen. Nee, omdat zij volgens haar paspoort Zuidslavisch onderdaan was moest zij terug naar Zagreb. ‘En daar moet zij dan maar zien aan geld te komen voor de dank zij de Nederlandse justitiële overheid zoveel duurder geworden thuisreis naar Parijs,’ aldus mr. Boone die om zulk soort dingen razend kan worden en dat op de openbare zitting - terecht - ook duidelijk laat merken.

Op 24 mei van het vorig jaar werd in Rotterdam een buitenlander gearresteerd wegens betrokkenheid bij een schietpartij in een discotheek. Omdat hij daarbij zelf gewond raakte kwam hij terecht in het penitentiaire ziekenhuis te Scheveningen, waarna in een ander ziekenhuis een beenoperatie volgde. Vijf maanden later tijdens de vakantie van de daarvoor verantwoordelijke chirurg constateerde diens vervanger aan de hand van röntgenfoto's, dat er verkeerd in het bot was geboord waardoor het kniegewricht was beschadigd. Hij verwees de patiënt voor het aanbrengen van correcties naar het Amsterdams Me-

[p. 103]

disch Centrum. Dit leidde tot een botsing tussen twee artsen, die zich manifesteerde in een fikse woordenwisseling boven het ziekbed van de vreemdeling, een Zuidslaviër. Het resultaat van het geharrewar was dat door tegenstrijdige instructies de patiënt van de wachtlijst werd afgevoerd. Hijzelf - inmiddels weer overgebracht naar het huis van bewaring in Rotterdam - kwam daar pas achter toen hij na vijf maanden vergeefs wachten op een oproep zelf ging informeren en te horen kreeg dat hij in het geheel niet genoteerd stond. Zijn been is inmiddels kromgetrokken en zes centimeter korter geworden; lopen is slechts mogelijk met behulp van krukken.

Valt nu uit deze ergerlijke gang van zaken (waarover inmiddels een klacht is ingediend bij het medisch tuchtcollege) de conclusie te trekken dat zoiets alleen een gedetineerde buitenlander kan overkomen? Van fouten in ziekenhuizen worden uiteraard ook Nederlanders het slachtoffer en zij hoeven zich daarvoor waarachtig niet eens in een detentiesituatie te bevinden. Maar ik denk toch dat zij wat eerder aan de bel trekken en - wanneer zij daartoe niet in staat zijn - familieleden of vrienden dat voor hen doen. En wat die gênante bekvechterij letterlijk boven het hoofd van de patiënt betreft: het lijkt waarschijnlijk dat deze twee heren in de witte jassen zich wat meer zouden hebben ingehouden wanneer daar iemand tussen de lakens had gelegen die hen woord voor woord had kunnen verstaan en daar op het eerstvolgende bezoekuur ruchtbaarheid aan zou hebben gegeven. Zeer evident worden in dit geval de trieste gevolgen wanneer de man uit Zuid-Slavië - zonder dat er dan inmiddels toch een correctieoperatie heeft plaatsgehad - na het einde van zijn straftijd het land wordt uitgezet. In een brief vanuit het huis van bewaring schrijft hij daarover: ‘Zonder uitkering, zonder revalidatie, fysiek niet in staat in het levensonderhoud te voorzien. En niet in de mogelijkheid om vanuit het geboorteland te procederen over de in Nederland gemaakte medische fouten.’

‘Buitenlanders en niet-autochtone Nederlanders behoren veelal tot de zwakke en kwetsbare groepen in onze samenleving. Dat kan aanleiding geven tot misverstanden en onrecht. Onze rechtspraak krijgt te maken met invloeden van andere culturen, andere psychische eigenschappen en andere reactiewijzen, waarmee men met de vertrouwde werkwijzen niet goed uitkomt.’ Aldus Gerard Melk, die vele jaren als psycholoog in het huis van bewaring in Den Haag werkte, in het al eerder genoemde blad Proces. Zijn beschouwing had vooral betrek-

[p. 104]

king op de positie van de vreemdeling in het strafsysteem, maar ook in het civiele vlak doen zich situaties voor die gekenmerkt worden door het falen van die vertrouwde werkwijzen.

In kort geding voor de president van de Rotterdamse rechtbank mr. F.J.M. Nivard eiste mevrouw mr. I. Degeling namens een vrouw aan haar vroegere vriend (een kleurling) een straatverbod op te leggen. In zekere zin niet zo'n sterke zaak omdat behalve de vrouw niemand anders kon verklaren dat de man haar lastig viel. Niettemin werd de procedure moeiteloos gewonnen: tot verbazing van de raadsvrouwe werd zelfs het door haar met enige schroom gevraagde dwangmiddel van gijzeling toegewezen.

In dezelfde week had de destijds eveneens aan het Advokatenkollektief Rotterdam verbonden mevrouw mr. I. Mulder een soortgelijke zaak bij mr. Nivard; alleen was de gedaagde in dit geval een Nederlander. Wél een sterke zaak naar het leek, want er waren niet minder dan zes verklaringen van buren waaruit duidelijk werd dat de vrouw voortdurend hinder ondervond van haar ex-echtgenoot. Maar dit en een verklaring van de politie dat er al eens was opgetreden tegen de man vormden voor de president blijkbaar onvoldoende aanleiding de gevraagde voorziening zonder meer toe te wijzen. Dat geschiedde wél in een later stadium, maar toen zat daar op zijn stoel een andere rechter, vice-president mr. S. Oudkerk.

Er was een opvallend verschil in de wijze waarop mr. Nivard de gedaagden in deze zaken benaderde. Het gaat te ver om dit toe te schrijven aan welbewuste discriminatie; ik denk dat die ongelijkheid veeleer wordt bepaald door een gebrek aan inlevingsvermogen. De Rotterdamse rechtbankpresident had gewoon moeten beseffen dat de in kort geding gedaagde vreemdeling sterke behoefte had ‘zijn verhaal te houden’; temeer daar hijzelf niet over een advocaat beschikte. De manier waarop Nivard de man daarbij onderbrak en hem sarcastisch toesprak was voor Ingrid Degeling aanleiding om - zoals zij het uitdrukte - ‘bijna medelijden te krijgen met de tegenpartij’. Dat is toch een tamelijk uniek geluid en een duidelijke aanwijzing dat er op z'n zachtst gezegd iets mis was in de bejegening door de rechter.