Journalist in de rechtszaal

[p. 73]

Het openbaar ministerie en de slachtoffers

Slachtoffers van misdrijven voelen zich - ondanks alle goede bedoelingen om in hun positie verbetering te brengen - nog steeds in de kou gezet. In het kader van het Nederlandse strafproces kan de rechter de dader slechts veroordelen tot een zo geringe schadevergoeding, dat die vrijwel altijd ontoereikend is en door het slachtoffer bijna als een belediging wordt ervaren. Hij (of zij) kan weliswaar via de civiele rechter een proces beginnen, maar dat is vaak van lange duur en betekent niet geringe extra kosten. Wat de psychische opvang van vooral slachtoffers van geweldsdelicten betreft: op allerlei congressen, symposia en studiedagen is daarover de laatste jaren volop gediscussieerd, maar in de praktijk is de hulp aan slachtoffers slechts hier en daar enigszins van de grond gekomen. En waar in feite nog nauwelijks iets van te merken valt is de toezegging van ‘justitie’ om degenen die de dupe zijn geworden van een misdrijf op de hoogte te houden van het verdere verloop van de zaak tegen de dader. Nog steeds stuit je op klachten van mensen die, nadat zij bij de aangifte op het politiebureau hun verklaringen hebben afgelegd, nooit meer iets te horen hebben gekregen van het justitiële apparaat en uit de krant moeten vernemen - als het tenminste tot een berechting heeft geleid - hoe het is afgelopen.

Op 16 maart van het vorig jaar kwam het hoofd van een basisschool in Utrecht met zijn auto in botsing met een wagen waarin twee Engelsen zaten. Geen ernstig incident, maar dat werd het wél, toen een van de Britten riep dat hij er geen politie bij wilde hebben omdat hij had gedronken en vervolgens eigen rechter ging spelen door de hoofdonderwijzer in elkaar te slaan. Of de andere Engelsman daaraan direct had meegedaan dan wel het al op de grond liggende slachtoffer had geschopt werd destijds op de zitting van de Utrechtse politierechter niet duidelijk. Omdat de officier van justitie alleen maar openlijke geweldpleging had ten laste gelegd en niet voor de zekerheid subsidiair ook mishandeling in zijn dagvaarding had opgenomen, leidde die twijfel over de juiste toedracht tot vrijspraak.

De officier nam met deze uitspraak geen genoegen en ging in appèl bij het Amsterdamse gerechtshof. Intussen verkeerde de hoofdonderwijzer in volslagen onwetendheid over de gang van zaken. De officier

[p. 74]

had er kennelijk geen behoefte aan gehad hem voor die politierechterzitting in Utrecht als getuige op te roepen; nu hij hem ambtshalve niet nodig had was het niet in zijn hoofd opgekomen het slachtoffer te berichten dat hetgeen er was gebeurd in elk geval tot een strafvervolging had geleid. ‘Ik wist helemaal van niets,’ zei de wel in hoger beroep als getuige gehoorde hoofdonderwijzer tegen de president van het hof. ‘Eind maart vorig jaar heb ik een brief aan de officier van justitie geschreven met de vraag hoe het ermee stond en daarop geen antwoord gekregen. Enkele maanden later stuurde ik weer een brief en toen kreeg ik te horen dat de zaak inmiddels al was voorgeweest, meer niet. Vervolgens heb ik verzocht mij mee te delen hoe die zaak dan was afgelopen en daarop heb ik weer geen antwoord gekregen.’

Dat de twee Engelsen waren vrijgesproken hoorde het schoolhoofd pas vele maanden later, maar dat was uitsluitend te danken aan het feit dat hij een oproep kreeg om in Amsterdam als getuige bij de behandeling van het hoger beroep te verschijnen. De vertegenwoordiger van het openbaar ministerie in dit appèl, mr. R.J. Manschot, had het wél nodig geoordeeld om het slachtoffer op de zitting verklaringen te laten afleggen. Wat de leden van het gerechtshof te horen kregen was het relaas van iemand die het brute geweld op straat na zoiets simpels als een verkeersincident als zeer schokkend had ervaren, maar de herinnering aan die gebeurtenis voor zichzelf zoveel mogelijk had verdrongen. Zijn emoties op de zitting werden dan ook veeleer bepaald door onvrede over de wijze waarop het parket van de officier van justitie in Utrecht hem had bejegend. ‘Dat zo totaal in onwetendheid laten,’ zei hij, ‘heeft bij mij, hoewel ik in deze zaak niet eens de verdachte ben, grote spanningen veroorzaakt. Het is mij echt niet alleen te doen om vergoeding van de schade aan mijn auto; door de hele manier waarop deze zaak tot dusver is behandeld is er iets met mijn rechtsgevoel gebeurd.’

Zulke geluiden hoor je niet vaak in de rechtszaal, maar op grond van reacties na afloop van rechtszittingen is bekend dat soortgelijke frustraties bij slachtoffers van misdrijven geen uniek verschijnsel zijn.

Overigens had de hoofdonderwijzer, toen hij eenmaal als getuige in het proces was betrokken, nog iets gedaan wat allerminst gebruikelijk is. De zaak was al eerder (april van dit jaar) door het gerechtshof in behandeling genomen, maar werd toen aangehouden. Op die eerste zitting gaf hij over de gebeurtenissen destijds een vagere verklaring dan een jaar eerder op het politiebureau en dat was uiteraard de advocaten van beide verdachten niet ontgaan. Het lag voor de hand

[p. 75]

dat zij daarop in hun pleidooi zouden terugkomen.

Maar wat deed de hoofdonderwijzer? Een dag voor die tweede zitting (enkele weken geleden) stapte hij naar de Utrechtse politie en vroeg inzage van het proces-verbaal waarin zijn verklaring bij de aangifte was opgenomen. Na enige moeite - de politie vond het maar raar en wilde het eerst niet toestaan - was het hem gelukt. Met de aldus herlezen tekst in het hoofd verscheen hij voor het Amsterdamse hof en als resultaat waren zijn verklaringen nu weer veel duidelijker.

Je kunt daar op twee manieren tegenaan kijken en dat deden procureur-generaal Manschot en de verdedigers dan ook. ‘Het is een heel normaal verschijnsel als een getuige zich een jaar later niet meer herinnert hoe het allemaal precies is gegaan,’ zei Manschot in zijn requisitoir. ‘Nadat hij het proces-verbaal van de politie had ingezien is het plaatje voor hem weer scherper geworden, dat is zeer begrijpelijk.’ Maar de advocaten (mr. D.M. van Lieshout en mevrouw mr. M.J.A. Visser-van Zwieteren) maakten ernstig bezwaar tegen een op deze wijze tot stand gekomen verklaring, omdat het er in het strafrecht om gaat wat een getuige zich op het moment waarop hij zijn verklaringen onder ede aflegt nog herinnert. Wanneer die afwijken van eerdere in het dossier liggende verklaringen kan de rechter hem daarover opheldering vragen. ‘Maar wat hier nu gebeurt,’ aldus mr. van Lieshout, ‘dat is het opzeggen van een lesje.’

Vertegenwoordigers van het openbaar ministerie bij de gerechtshoven hebben in toenemende mate te kampen met nalatigheden en stommiteiten van officieren van justitie. Sommigen laten dat ronduit op de openbare zitting weten (‘De dagvaarding verdient nu niet bepaald de schoonheidsprijs, meneer de president’), maar het is niet de stijl van Manschot zich te bezondigen aan zulke goedkope opmerkingen over zijn lagere collega's in de staande magistratuur. Maar door de omissie van de Utrechtse officier zat hij wel met het probleem niet te kunnen terugvallen op het moeiteloos bewijzen van mishandeling en moest hij alle zeilen bijzetten om die alleen maar tenlastegelegde openlijke geweldpleging hard te maken. Dat is hem - waarschijnlijk tot zijn eigen verbazing - waarachtig nog gelukt ook. Het gerechtshof vernietigde het vrijsprekende vonnis van de politierechter en veroordeelde de beide Engelsen tot gedeeltelijk onvoorwaardelijke gevangenisstraffen en tot vergoeding van schade (ieder 375 gulden).

De uitspraak van het Amsterdamse gerechtshof zal het hoofd van de Utrechtse basisschool wel een tikkeltje genoegdoening hebben gegeven, maar toch beslist niet meer dan dat. Wat blijft zijn de gevoelens

[p. 76]

van teleurstelling en verbittering over het feit dat het openbaar ministerie in de communicatie met hem van alles heeft nagelaten te doen wat je zou mogen verwachten.

In een vorige week aan de positie van het slachtoffer van misdrijf gewijde uitzending van het televisieprogramma AllemansRecht was een van de deelnemers aan de discussie - maar dat moet toevallig zijn geweest - mr. A. Herstel, hoofd van het Utrechtse parket. Hij werd geconfronteerd met het soortgelijke relaas van iemand die met een mes was gestoken; ook deze man was pas via de krant te weten gekomen dat het tot een berechting had geleid en tot welke straf de dader was veroordeeld. De eveneens in de uitzending zittende criminoloog dr. J. van Dijk, hoofd van het Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum van het departement van Justitie, voegde hieraan toe dat volgens zijn bevindingen zulke gevallen bepaald geen uitzondering waren. Waarna Herstel zichtbaar geïrriteerd uitriep, dat men nu maar eens moest ophouden met die negatieve verhalen; dat er - althans op zijn parket - regelmatig gesprekken waren tussen officieren en aangerande of verkrachte vrouwen.

Er is geen aanleiding om de juistheid van deze mededeling in twijfel te trekken; zulke gesprekken zijn er trouwens ook in andere arrondissementen. Maar dat het zover is gekomen is voor een niet onbelangrijk deel te danken aan de kritiek, protesten en acties vanuit de vrouwenbeweging. Die voortdurende druk op de ketel is er niet als het gaat om degenen die gedupeerd zijn door andere delicten zoals diefstal, beroving, oplichting. Mensen die geen enkele vorm van organisatie achter zich hebben. En dan is het nogal hypocriet wanneer vertegenwoordigers van het openbaar ministerie op de zitting verbaal op de bres staan voor slachtoffers van misdrijven, maar achter de coulissen zelfs niet de moeite nemen om te antwoorden op aan hen gerichte brieven met verzoek om inlichtingen.