Journalist in de rechtszaal

[p. 62]

Spanningsveld rond de scheiding der machten

De aanblik van de zalen waarin zich de strafrechtspleging voltrekt, is ook in 1986 nog steeds niet bevorderlijk voor een snelle herkenbaarheid van de scheiding tussen openbaar ministerie en onafhankelijke rechterlijke macht. Op zichzelf maakt het op de buitenstaander al een wonderlijke indruk dat officier en rechter op het podium zijn gezeteld en de derde rolvervuller in toga, de advocaat gelijkvloers is geplaatst. In sommige arrondissementen, zoals in Den Bosch, zit die op een plek waarbij het lijkt alsof hij er niet echt bij hoort. Die opstelling heeft te maken met het gegeven dat ons strafrecht officieel geen ‘partijenproces’ kent; de officier van justitie is niet de tegenstander van de advocaat, hij is gehouden tot objectiviteit ten aanzien van de verdachte en moet ook mede met diens belangen rekening houden. Maar in de praktijk komt het er doorgaans wel op neer dat hij zich tegen de verdachte keert en dan is het - vooral voor degenen die voor het eerst een rechtszaak bijwonen, en dat kunnen ook verdachten en getuigen zijn - nogal misleidend hem op één niveau met de rechters te zien zitten.

Daarbij nog komt dat er slechts schoorvoetend iets wordt ondernomen om in de situatie dan tenminste de scheiding tussen staande en zittende magistratuur nog zoveel mogelijk duidelijk te maken. In zeer veel rechtszalen staat de tafel van de officier nog pal tegen die van de rechter; dat zijn dan weliswaar vaak zaaltjes die te klein zijn voor ook maar een poging tot afstand, maar van de grotere lokaliteiten zijn het eigenlijk alleen de strafzalen van hof en rechtbank in het Amsterdamse paleis van justitie, waar de vertegenwoordiger van het openbaar ministerie werkelijk goed zichtbaar apart zit. In de veel recentelijker door de Rijksgebouwendienst gerenoveerde zalen in het gerechtsgebouw op de Rotterdamse Noordsingel - met podia zo groot dat je er best ook een ‘gewoon’ toneelstuk zou kunnen opvoeren - is daarvan geen sprake. In het paleis van justitie te Arnhem (zeer fraai modern interieur) staat het meubilair van de officier op het eerste oog geheel los van dat van de rechters, maar bij nadere beschouwing wordt de illusie al vlug verstoord door het ontwaren van een houten schot, dat de beide meubelstukken niet scheidt, maar juist met elkaar verbindt. Wat daarvan in vredesnaam de bedoeling is heeft niemand

[p. 63]

daar in de Gelderse hoofdstad, noch op het departement van Justitie in Den Haag ooit kunnen uitleggen. Ik heb het onder anderen gevraagd aan de vroegere president van de strafkamer mr. Bart van Houten, en toen bleek dat hij dat schot nog nooit had opgemerkt. ‘Dat komt natuurlijk omdat wij als rechters altijd van achteren de zaal binnenkomen,’ zei hij ter verontschuldiging voor zijn onbekendheid met het aanzien van het podium vanuit de zaal. Er zijn vrij veel rechters die zich ergeren aan dat halfslachtige gescharrel met het tot stand brengen van meer helderheid voor het publiek, maar er zijn er ook die er zelfs nooit over hebben nagedacht. Toen vorig jaar op een politierechterzitting de volle, met ‘alternatieve jongeren’ bezette tribune onrustig werd door een ook in de benadering van de verdachte nauwelijks te onderscheiden houding van officier en rechter riep advocaat Jan Donk te midden van het tumult tegen de beide magistraten: ‘En nou zit u ook nog met die tafels vlak tegen elkaar aan, er kan niet eens een velletje papier meer tussen!’ Waarop de politierechter in een wanhopige poging om olie op de golven te storten antwoordde: ‘U kunt toch niet zeggen dat het daardoor in deze rechtszaal minder gemoedelijk, minder gezellig zou zijn.’ Door het hoongelach vanaf de tribune ging helaas voor de meesten verloren, dat mr. Donk opmerkte juist tegen die gezelligheid op dat podium zo'n bezwaar te hebben.

Ook in geheel ander opzicht zijn er aanwijzingen dat het niet altijd zo nauw wordt genomen met die scheiding der machten. Er zijn hier en daar wel rechters die er geen problemen mee hebben de vertegenwoordiger van het openbaar ministerie vooraf een handje te helpen door het leveren van adviserend commentaar op diens aanpak van de zaak. Zo vond de Haagse advocaat Gerard Spong eens in een dossier in de marge een voor de officier bestemde tip van de president: ‘Wellicht ware ook nog ten laste te leggen enzovoort enzovoort.’ In Amsterdam gebeurde het dat een politierechter de officier van justitie nog voor de zitting opbelde met de raad een getuige op te roepen, wiens verschijning op de zitting door de officier zelf voor de bewijslevering blijkbaar niet nodig was gevonden. Advocaat Cees Korvinus maakte daar bij de openbare behandeling terecht bezwaar tegen. ‘U heeft een onzuiver element toegevoegd,’ zei hij tegen de rechter, ‘door vooraf een mening te vormen en daarvan achter de schermen blijk te geven aan de officier van justitie. Als die het niet nodig vindt deze man als getuige op te roepen dan is dat zijn risico.’ Pittige taal, maar het resultaat was wel dat de rechter afzag van het horen van een getuige

[p. 64]

wiens verschijnen uitsluitend het gevolg was van zijn van tevoren genomen initiatief.

In de rubriek ‘Dag in, Dag uit’ in de Volkskrant signaleerde Annelies Huygen van het persbureau Argos onder de titel: ‘Zeg amice, over dat bewijs...’ een naar haar gevoel opmerkelijk staaltje van rechterlijke hulpverlening aan de vertegenwoordiger van het openbaar ministerie. Bij het bestuderen van het dossier was de voorzitter van de appellenkamer van de Amsterdamse rechtbank tot de ontdekking gekomen dat de kantonrechter in eerste instantie een vonnis had geveld zonder bij de beoordeling het proces-verbaal van de aanhouding van de verdachte te betrekken. Omdat hierdoor vragen rezen over de rechtsgeldigheid van het bewijs had hij de officier een briefje geschreven met het verzoek dat document alsnog aan het dossier toe te voegen. Dat briefje kreeg bij het doornemen van het dossier advocaat mr. Gerard Hamers onder ogen; het werd voor hem aanleiding bij de behandeling ter zitting op te merken: ‘Waar gaan we naar toe als rechters het openbaar ministerie brieven schrijven om essentieel bewijs boven water te krijgen?’

De bewuste rechter zei mij hierover desgevraagd: ‘Ik heb gewoon om een processtuk verzocht dat ik nodig had bij mijn oordeelsvorming. En ik heb dat vooraf gedaan om niet het risico te lopen dat de zaak zou moeten worden aangehouden als het niet op de dag van de zitting ter tafel lag.’ Naar zijn oordeel dus een volstrekt legitieme handeling, maar Annelies Huygen vindt dat met een op dergelijke wijze vooraf ‘organiseren van een soepele procesgang’, zoals zij het uitdrukt, de schijn van een onder één hoedje spelen met de officier van justitie wordt gewekt. ‘Die stukjes papier in het dossier met daarop gedachtenwisselingen tussen rechter en officier ken ik ook wel, maar ik denk toch dat het merendeel van de rechters er niet over piekert om het openbaar ministerie zo de helpende hand te bieden,’ zegt advocaat Leo Spigt, samensteller van een veelbekeken tv-programma over rechtspraak. Wél gevaar ziet hij in de plannen om in het kader van automatisering zogenaamde ‘administratieve units’ te creëren waaraan zowel openbaar ministerie als zittende magistratuur hun informatie ontlenen. ‘Ik denk dat je dan de kat te veel op het spek bindt,’ zegt hij.

De deken van de Nederlandse orde van advocaten, mr. Jaap Glasz, liet hierover al eerder - op de vergadering van de organisatie vorig jaar september in Roermond - een waarschuwend woord horen. Hij zei toen: ‘Worden er bij de plannen in die richting wel waterdichte

[p. 65]

waarborgen ingebouwd tegen vermenging van informatie tussen rechter en officier? Ik denk aan rechterlijke notities en andere bijzonderheden dan de zogenaamde waardevrije persoonsgegevens van de verdachte, maar ook aan concepten voor dagvaarding en vonnis. Krijgen rechter en officier wel afzonderlijke tekstverwerkers? Uiterste waakzaamheid is geboden tegen mogelijke concessies met betrekking tot het beginsel van scheiding tussen zittende en staande magistratuur; geen water in de wijn ter wille van efficiency en bezuiniging.’

Een ander punt waarop ten aanzien van het onafhankelijke karakter van de rechterlijke macht enige waakzaamheid is geboden, is de invloed van de procureurs-generaal op de carrière van rechters. Het is toch eigenlijk een zeer ongewenste situatie dat de hoogste justitiële vertegenwoordiger van de uitvoerende macht zo'n belangrijke - soms wel doorslaggevende - stem heeft bij de benoeming van een lid van de rechterlijke macht tot raadsheer in het gerechtshof. Het is gebeurd dat de sollicitatie van een rechter naar die functie mislukte; niet omdat de president van dat hof ongunstige inlichtingen had ontvangen van de president van de rechtbank, waarvan de sollicitant deel uitmaakte, maar omdat de procureur-generaal over de betreffende rechter een negatieve beoordeling had gekregen van zijn officieren uit dat arrondissement.

Welke maatstaven die officieren daarbij hadden aangelegd voor de al dan niet geschiktheid van de rechter om hogerop te kunnen, kom je natuurlijk niet te weten, maar het is geenszins uitgesloten dat diens opstelling tegenover het openbaar ministerie een rol heeft gespeeld. Die invloed van de procureur-generaal is niet zo van algemene bekendheid, maar dát die er is weten rechters uiteraard donders goed. En dan bestaat het gevaar (kantonrechter H.H. Kirchheimer wees daarop al in 1971 bij zijn promotie aan de Leidse universiteit) dat zij de vertegenwoordigers van het OM wat meer naar de ogen gaan kijken en wat minder op de vingers tikken dan gewenst.

Tegen die achtergrond is het van belang te onderstrepen hoezeer die vijf procureurs-generaal (Den Haag, Amsterdam, Arnhem, Den Bosch, Leeuwarden) gestalte geven aan het beleid zoals dat het kabinet op het terrein van Justitie voor ogen staat. Nu de met de Partij van de Arbeid sympathiserende Henk Lagerwaard wordt opgevolgd door oud-minister Job de Ruiter, is de ‘oppositie’ geheel uit de club van vijf verdwenen en wordt het voor de regering nog wat gemakkelijker om ook in deze sector van de samenleving haar politieke wil door te drukken.

[p. 66]

Dit zal wat het openbaar ministerie betreft ongetwijfeld leiden tot verharding van het strafklimaat: sneller ingrijpen van de politie, meer arrestanten en strengere straffen in het requisitoir. De grote vraag is hoe de onafhankelijke rechter hierop zal reageren. Wanneer de officieren van justitie al te zeer doordraven op het door hun opperbazen aangegeven pad, ligt hier wél een unieke kans om die onafhankelijkheid te bewijzen. Dat doet misschien wat afbreuk aan de sfeer van het gezellig samenzijn op het podium, maar het is wél bevorderlijk voor de publieke herkenbaarheid van de scheiding der machten in onze rechtspleging.