Journalist in de rechtszaal

[p. 56]

Botsende belangen van openbaarheid en privacy

Een kwart eeuw geleden was het nog heel gewoon dat een strafproces achter gesloten deuren werd behandeld als er maar even een zedekwetsend karakter te bespeuren viel. Zaken wegens openbare schennis der eerbaarheid werden te aanstotelijk geacht voor een openbare behandeling. Ik heb in die tijd wel eens de indruk gehad dat het sluiten der deuren minder werd bepaald door bezorgdheid over de publicitaire gevolgen voor verdachte en slachtoffer dan door de rechterlijke weerzin om de in dit soort zaken nu eenmaal onvermijdelijke ‘vieze woorden’ hardop in een zaal met publiek uit te spreken. De seksuele revolutie in de jaren zestig heeft daarin ingrijpend verandering gebracht. Delicten met erotische inslag worden nu nauwelijks als te zedekwetsend ervaren en de deuren worden - ook als de advocaat daar namens zijn cliënt om vraagt - zelden meer gesloten.

Maar twee weken geleden was dat weer wel het geval bij de behandeling in hoger beroep van het proces tegen een vierenveertigjarige therapeut, verdacht van onzedelijk betasten van een vrouwelijke patiënt en van verkrachting van een ander. Op verzoek van de beide als getuige opgeroepen vrouwen moesten publiek en pers de zaal verlaten, toen zij aan de beurt waren om gehoord te worden. Vanuit hun standpunt bezien heel begrijpelijk; het is niet gemakkelijk om in een tjokvolle zaal geconfronteerd te worden met vragen over details die als schokkend worden ervaren. Maar door aan het verzoek gevolg te geven heeft het Amsterdamse gerechtshof ook de pers als vertegenwoordiger van het publiek het zicht ontnomen op het totaalbeeld van hetgeen zich destijds had afgespeeld. Natuurlijk is de zitting in de eerste plaats bestemd voor een zo goed mogelijke oordeelsvorming door de rechter, maar het is de vraag of dat vergezeld moet gaan van een dergelijke terzijdestelling van het belang van openbaarheid. Het ging om een zaak met een ontkennende verdachte die in eerste instantie door de rechtbank in Alkmaar was vrijgesproken. In het wél openbare gedeelte van de zitting werd zijn visie, dat vrouwen tijdens de therapie een traumatische ervaring opnieuw kunnen beleven, min of meer bevestigd door twee getuigen-deskundigen. Voor een evenwichtig beeld was het van belang geweest om ook te horen wat de beide

[p. 57]

vrouwen te zeggen hadden. Maar publiek en pers kregen na afloop zelfs geen samenvatting (door de president) van de zakelijke inhoud van hun verklaringen en dát had toch best gekund.

Het conflicterende belang van openbaarheid en privacybescherming van verdachten en getuigen vormt een van de hoofdthema's in het proefschrift Openbaar terecht, waarop de Amsterdamse rechter mr. Ulco van de Pol (38) eind vorige week aan de Vrije Universiteit is gepromoveerd tot doctor in de rechtsgeleerdheid. Het thema is vooral de moeite waard, omdat er de laatste jaren duidelijke tekenen zijn van een groeiend spanningsveld. Enerzijds het steeds groter verlangen naar meer openheid op allerlei terreinen van de maatschappelijke samenleving en dus ook dat van het strafrechtelijke gebeuren. Anderzijds de krachtiger wordende roep vanuit reclassering en advocatuur om de justitiabelen daarvan niet de dupe te laten worden. Rechter Van de Pol - in zijn studietijd ooit als journalist werkzaam bij het Amsterdamse persbureau Argos - komt uit het omvangrijke boekwerk (674 pagina's) naar voren als een warm voorstander van een zo ruim mogelijke openbaarheid.

Aanwezigheid van de pers ter voorlichting van het publiek en ter controle van de rechter. Om met het laatste te beginnen: hij stelt vast dat er zo'n vijfentwintig jaar geleden een sfeer van tevredenheid (of was het onverschilligheid?) heerste over het functioneren van rechters. Als ze het niet goed deden, wel, dan was daar immers de Hoge Raad. Dat rechters behalve juridisch ook in ander opzicht konden falen, daarover werd hier en daar misschien wel nagedacht, maar het stond niet ter discussie. Van de Pol: ‘De jaren zestig brengen hierin een kentering: de kritiek op velerlei vormen van gezag, inclusief de rechterlijke macht, breekt los. Ook het gezag van de rechter dient zich te bewijzen en wordt in de publieke opinie niet langer als vanzelfsprekend aanvaard. De ontmythologisering van de macht heeft een juridische voortzetting gekregen in de hernieuwde aandacht voor de wijze waarop de overheid gebruik maakt van de haar toegekende bevoegdheden.’ Wat de voorlichting betreft: ook in het belang dáárvan wil de Amsterdamse rechter heel ver gaan. Het is curieus om te zien hoe hij zich (blz. 318) verwondert over de verbazing van de verslaggevers, toen de politierechter te Groningen (oktober 1980) een zaak tegen een man wegens ontucht met zijn eigen kinderen niet achter gesloten deuren behandelde. De rechtbankverslaggevers (schrijver dezes niet uitgezonderd) stelden zich toen op het standpunt dat met het in de

[p. 58]

publiciteit brengen van een zo intiem familiedrama geen enkel algemeen belang was gediend. Het is nu bijna zes jaar later en - gelet op de ontwikkeling sindsdien - dient dat standpunt te worden beschouwd als verouderd. Terecht merkt Van de Pol op: ‘Geslotenheid van incestueuze zaken acht ik als regel niet juist. Een dergelijk gebruik draagt bij aan het instandhouden van het taboe hieromtrent. Zoals uit recente publikaties blijkt leidt dit tot vergroting van de psychische problemen van de betrokkene.’

De schrijver van Openbaar terecht bepleit ook openheid in strafzaken tegen strafrechtelijke minderjarigen. Een goed voorbeeld van nadelige gevolgen van beslotenheid in jeugdzaken noemt hij het proces voor de Amsterdamse rechtbank tegen een zestienjarige sympathisant van de Centrumpartij, die de vijftienjarige Kerwin Duinmeijer had doodgestoken. De achtergrond van de verdachte, zoals die werd beschreven in het rapport van de Psychiatrische Observatie Kliniek (waarvan de rechtbank bij het samenstellen van het vonnis uitging) bleef grotendeels geheim. Met instemming citeert de auteur (blz. 602) de directeur van deze inrichting dr. Frank Beyaert, die op het standpunt staat dat de rapportage als doelstelling heeft inzicht te verschaffen aan alle partijen - dus ook aan de samenleving - over hoe iets heeft kunnen gebeuren, dat meestal iedereen had willen vermijden.

Kritiek is er ook in het proefschrift op het enige moment in de strafrechtspleging, dat krachtens de wet altijd openbaar is: de uitspraak. Van een werkelijke uitleg van de straftoemeting, die het predikaat ‘motivering’ verdient is immers meestal niets te merken; Van de Pol wijt dat aan een zekere schroom van de rechter om zich te presenteren. Waar hij dat vandaan haalt weet ik niet; ik houd het eerder op een combinatie van arrogantie en geestelijke luiheid als oorzaak van deze kwalijke gewoonte.

Maar - zoals gezegd - in Openbaar terecht ook volop aandacht voor situaties en omstandigheden waarin het niet sluiten van de deuren door de direct betrokkenen als onterecht wordt aangevoeld. De schrijver herinnert aan het boek van Rijksen, Meningen van gedetineerden over de strafrechtspleging van 1958 waaruit blijkt dat veel verdachten het behandelen van persoonlijke gegevens op de zitting een nauwelijks te aanvaarden inbreuk op hun privé-leven vinden. Van recenter datum (november 1984) is het pleidooi voor de afschaffing van openbaarheid (als regel) door de Amsterdamse advocaat en voorzitter van de Coornhertliga, mr. Job Knap. Diens argument daarvoor is dat het onderzoek

[p. 59]

ter zitting een delicate kwestie is en openbaarheid daarvan niet bevorderlijk kan zijn voor de openhartigheid van verdachten en getuigen in hun verklaringen. Knap: ‘Publikatie in een krant treft een verdachte of een slachtoffer vaak dieper dan het vonnis zelf.’

Een standpunt dat toch wel een miskenning inhoudt van het recht op informatie voor het publiek omtrent de gerechtelijke afdoening van crimineel gebeuren zoals zich dat nu eenmaal in de samenleving voordoet. Waarbij nog komt de aanwezigheid van de pers als controleur van de rechtspleging, maar uit het betoog van Knap werd destijds wel heel duidelijk dat hij daar vrijwel geen betekenis aan hecht. Als journalist constateer ik met voldoening dat Van de Pol zich (op blz. 619) distantieert van een dergelijke, bijna totale verbanning van de pers uit de rechtszaal, maar bij de door hem aangevoerde argumenten wil ik toch wel een enkele kanttekening maken.

‘Beschuldigingen zoals van de voorzitter van de Coornhert Liga, dat de media verantwoordelijk zijn voor de sensatiezucht van het publiek,’ aldus Van de Pol, ‘betekenen een miskenning van gegroeid inzicht in de wetenschap van de massacommunicatie. Verlaten is de opvatting, dat de mediaontvanger als het ware geïnjecteerd wordt door de media en de invloed hiervan passief ondergaat. Veeleer versterken boodschappen, die de media brengen bepaalde vooroordelen bij het publiek.’

Dat laatste is ongetwijfeld juist, maar is het minder ernstig te nemen als die bestaande vooroordelen door een deel van de pers - om wat voor redenen dan ook - worden bevestigd en niet zelden ook worden aangewakkerd? Tegen die achtergrond gezien heeft Knap wel enig recht van spreken wanneer hij fulmineert tegen het aldus gebruik maken van de openbare zitting in de paleizen van justitie.

Zeer uit het hart gegrepen zijn mij de opmerkingen, die Van de Pol maakt over een facet dat het begrip ‘openbaarheid’ vaak tot een farce maakt; de hier en daar volstrekte onverstaanbaarheid van het gesproken woord voor de publieke tribune. ‘De weergave van de schaarse meningen in de literatuur over het publiek op de tribune,’ zegt hij, ‘liet een discrepantie zien met de hooggestemde opvattingen die de wetgever bij de realisering van de openbaarheid voor ogen stonden. Vaak werd bij alle schimpscheuten op het gepeupel op de tribune uit het oog verloren, dat het niet alleen gaat om mensen, die uit nieuwsgierigheid zittingen bijwonen (en wat is daar tegen) maar ook om meer of minder direct bij de zaak betrokkenen. Zoals het slachtoffer, verwanten en buurtgenoten. De toenemende aandacht, die het slacht-

[p. 60]

offer opeist in het strafproces kan een extra reden zijn om aan de accomodatie- en informatievoorziening voor het publiek aandacht te besteden.’

Wat dat laatste betreft zijn er nogal wat verbeteringen aangebracht, maar wat schiet je daarmee op wanneer degene die op de zitting de leiding heeft het eenvoudig vertikt om daarvan gebruik te maken. Bij een rechtbank in het zuiden van het land boog vorig jaar een strafkamervoorzitter onder de uitroep ‘Weg met dat ding!’ de voor de hem staande microfoon zo driftig van zich af, dat het over de rand van de tafel bungelende apparaat de indruk maakte ‘total loss’ te zijn.

Géén vernieling van rijkseigendom, maar wel een wonderlijke interpretatie van het begrip ‘openbaarheid’ viel begin deze maand te beleven tijdens een strafproces voor een rechtbank in het westen. ‘Komt u dan maar dichterbij,’ zei daar de president nadat de verdediger kenbaar had gemaakt de antwoorden van de verdachte op de hem gestelde vragen niet goed te kunnen verstaan. Toen de advocaat opmerkte: ‘Maar het publiek moet het toch ook kunnen horen,’ antwoordde de president: ‘Nee, u moet het horen, de tribune mág het horen.’ Er geheel aan voorbijgaand dat het als leider van de zitting mede tot zijn taak behoort er voor te zorgen, dat de tribune het dan ook kán horen.

Televisie in de rechtszaal. Van de Pol kan zich wel vinden in het standpunt dat de vrijheid van meningsuiting, die het recht op informatieverzameling door pers en publiek omvat, het maken van een principieel onderscheid tussen de media verbiedt. Hij is er trouwens ook om andere reden wel voor de tv-camera in de rechtszaal toe te laten. De uitzendingen van de parlementaire RSV-enquête in herinnering brengend schrijft hij: ‘Door de meedogenloze registratie van de verhoren werd al een belangrijke doelstelling van de enquête gerealiseerd: in alle openbaarheid werden hooggeplaatsten gedwongen over de besteding van overheidsgelden verantwoording af te leggen. Het strafproces vervult in wezen dezelfde functie voorzover het verdachten aanspreekt op hun gedragingen.’

Maar zou aanwezigheid van de camera de ‘meedogenloze registratie’ niet heel gemakkelijk doen uitstrekken tot weergave van in de rechtszaal naar voren komende persoonlijke achtergronden en omstandigheden die niet of nauwelijks met de strafbaar gestelde gedragingen te maken hebben? Dat Van de Pol dat gevaar wel onderkent blijkt uit zijn restrictie: ‘Het primaat van de openbaarheid dient ten aanzien

[p. 61]

van cameraopnamen, plaats te maken voor een gelijkwaardige waardering van openbaarheid en van de privacybescherming.’

Dus ook hier weer het thema dat in dit boek (behalve boeiend van inhoud ook zeer leesbaar door het helder taal- en stijlgebruik) voortdurend is terug te vinden. Het pleidooi voor verdergaande openheid van zaken op de zitting, maar niet tot elke prijs. Openbaar terecht mag nimmer leiden tot ten onrechte openbaar.