Journalist in de rechtszaal

[p. 49]

De schijn van klassejustitie

De manier waarop deze maand het proces tegen de vierenveertigjarige topambtenaar L.V. van het ministerie van Sociale Zaken - verdacht van deelname aan de gewelddadige ontruiming van een hem toebehorend kraakpand - voor de Amsterdamse rechtbank is gevoerd, heeft enkele bedenkelijke aspecten. Een officier van justitie die werkelijk overliep van begrip voor de moeilijke positie van de verdachte - volgens hem al genoeg gestraft door de publiciteit - en een president die, omdat de topambtenaar niet was verschenen, de zaak zo summier afdeed, dat van een behoorlijke behandeling ter zitting nauwelijks sprake was. Het mag dan waar zijn dat verstekzaken sneller worden afgehandeld omdat er nu eenmaal geen verdachte is om te horen, in een zaak als deze, die zoveel deining heeft veroorzaakt, wordt het begrip openbaarheid geweld aangedaan als een president het niet nodig vindt ook maar iets uit het dossier voor te lezen. Het is evenmin acceptabel dat een officier van justitie er in zijn requisitoir van afziet om mede te delen waaraan de bewijsvoering is ontleend. ‘Hoe je het ook wendt of keert,’ schreef Violet Cotterell onder de titel ‘Een strafrechtelijk vluggertje’ in Het Parool, ‘er valt nauwelijks te ontkomen aan de indruk dat Laurens V. een voorkeursbehandeling heeft gekregen.’

Een dergelijke gang van zaken wekt de schijn van klassejustitie en stemt tot nadere beschouwing over de verschillende fasen van het strafrechtelijk gebeuren waarin de maatschappelijke status van de verdachte een rol kan spelen. Maar al daarvóór eigenlijk is er sprake van een doofpoteffect, waarvan men ‘justitie’ echter geen verwijt kan maken. Het is bekend dat conflicten in kringen van beter gesitueerden veelal onderling worden geregeld; men doet daar niet zo vaak aangifte van een strafbaar feit als de dader tot het eigen milieu behoort. Het resultaat daarvan is wel dat door het niet ter kennis komen van de politie een onbetrouwbaar beeld ontstaat van de verhouding tussen de criminaliteit in de hogere en de lagere bevolkingsgroepen.

Van de misdrijven die wel door de politie worden geregistreerd wordt in ons land ongeveer de helft geseponeerd; de officier van justitie ziet dan af van een vervolging. Dat is globaal gezien toe te juichen: je hoeft het strafrecht niet helemaal af te schaffen zoals professor

[p. 50]

Hulsman wil, maar de wetsovertreders zo min mogelijk voor de rechter brengen is prima. Op het eerste gezicht is hierbij geen sprake van rechtsongelijkheid tussen de burgers van de verschillende standen. Ook voor de gewone man of vrouw is er in het geval van een klein vergrijp - vooral wanneer het de eerste keer is - een redelijke kans dat de officier hem of haar er met een waarschuwing laat afkomen. Maar het klassejustitie-aspect komt wél om de hoek kijken als industriële ondernemingen die op grote schaal het milieu hebben verontreinigd, eveneens aan berechting ontkomen, omdat zij het met een flinke schadevergoeding hebben afgekocht. In beide categorieën wordt het delict aan het oordeel van de rechter onttrokken, maar het essentiële verschil is dat de verdachte in het ene geval gespaard wordt vanwege de geringe betekenis van het delict en in het tweede, omdat hij een boel geld op tafel kan brengen.

Komt het wél tot berechting dan zie je dat officier van justitie en rechter de maatschappelijk beter gesitueerde verdachte soms op een aparte manier benaderen en zelfs in de watten leggen. Samen met twee collega's werd ik eens, voordat een zaak tegen vier verdachten van een bijzonder ergerlijke gewelddadigheid in studentenkringen begon, door de deurwaarder verzocht in de raadkamer van de politierechter te komen. Behalve deze magistraat zat daar ook de officier van justitie en beide heren drongen er bij ons met klem op aan de jeugdige verdachten niet herkenbaar voor het publiek aan te duiden. Toen een van de collega-journalisten verbaasd opmerkte: ‘Maar wij vermelden toch nooit meer dan de initialen,’ riep de rechter ontzet: ‘O nee, dat is in dit geval ook nog te veel! Het zijn studenten van de Vrije Universiteit!’ Waaraan de officier toevoegde: ‘Het gaat bij deze jongelui om hun carrière, hun hele toekomst staat op het spel.’ Dat hetzelfde argument om geen initialen te noemen ook zou kunnen gelden voor monteurs in opleiding, aankomende metselaars en leerlingen van de banketbakkersvakschool - die hebben dan wel geen ‘carrière’ maar wel een toekomst met kans op werk te verspelen - kwam blijkbaar niet in de hoofden van officier en rechter op. Bovengenoemde zaak tegen de hoofdambtenaar van het departement van Sociale Zaken roept herinneringen op aan een proces tegen een anesthesist van het Helmondse ziekenhuis die zich voor een dodelijke fout moest verantwoorden voor de rechtbank in Den Bosch. Ook daarin was de verdachte niet verschenen en ook toen was het streven van officier en president er duidelijk op gericht de zaak zo snel en geruisloos mogelijk af te doen. De president stelde vast dat de verdachte verstek

[p. 51]

liet gaan, zei vervolgens dat het lijvige dossier niet behandeld hoefde te worden, ‘omdat wij allen weten wat daarin staat’ en gaf tenslotte het woord aan de officier van justitie, die in zijn requisitoir evenmin een poging deed om iets over de gang van zaken rond de fatale fout in het ziekenhuis uit de doeken te doen. Integendeel, de officier zei verheugd te zijn dat de verdachte er niet was, want dan zou door diens verhoor ‘die hele nare geschiedenis’ weer worden opgerakeld. Het is ook voorgekomen dat het openbaar ministerie verdachten met een ‘speciale positie’ het terechtstaan in openbaarheid bespaarde in die zin, dat de pers daarover niet werd ingelicht. Zoals bij de kantonrechter die terecht stond wegens rijden onder invloed en over wiens zaak in de voor rechtbankverslaggevers bestemde map geen gegevens waren te vinden. Alle dagvaardingen van die dag te behandelen zaken lagen er in, behalve die ene. Zeer opmerkelijk is ook de manier waarop enkele jaren geleden een staatssecretaris van het CDA bij zijn berechting - ook dronken rijden - aan de openbaarheid werd onttrokken. Zijn naam stond niet op de rol en zijn zaak werd 's morgens om kwart voor negen al behandeld (het normale tijdstip van aanvang is negen uur). Behalve de officier van justitie was dus ook de politierechter die dag bereid geweest wat eerder uit zijn bed te komen om de staatssecretaris een voorkeursbehandeling te geven door diens zaak in alle stilte af te doen.

Ergerlijk is ook dat veel rechters - al dan niet bewust - een andere toon aanslaan wanneer er iemand voor het hekje verschijnt die naar het zich laat aanzien tot de betere kringen behoort. Het is niet onbegrijpelijk dat als daar een verdachte of een getuige staat met een behoorlijk opleidingsniveau er wat makkelijker op dezelfde golflengte kan worden gepraat bij het verhoor. Maar op het publiek komt het wél over als een andere bejegening dan van de justitiabelen uit de maatschappelijke lagen van de bevolking waarmee de rechter privé geen affiniteit heeft. Stuitend is het verschil als het zich manifesteert in een en dezelfde zaak. Een als getuige gehoorde hoge ambtenaar van de gemeente mag - wanneer officier, verdediging en verdachte daar geen bezwaar tegen hebben - na het afleggen van zijn verklaring onmiddellijk weer vertrekken. ‘U zult vandaag nog wel wat anders te doen hebben, bedankt voor uw komst,’ zegt de president hem vriendelijk toeknikkend. Maar dat de eveneens als getuige gehoorde sigarenwinkelier, die zijn zaak die morgen heeft moeten sluiten omdat hij geen vervanger kon krijgen, ook wel wat anders heeft te doen... daaraan wordt kennelijk niet gedacht.

[p. 52]

Zeer bewust, geïnstitutionaliseerd eigenlijk is het verschil in behandeling tussen officieren en ondergeschikten die als beklaagde voor de krijgsraden moeten verschijnen. Dat komt niet zozeer tot uiting in de straftoemeting, maar wel in de verbale bejegening. De kapitein, verdacht van rijden onder invloed, krijgt van de president te horen: ‘Tja, dit is een heel vervelende geschiedenis. Misschien kunt u ons (ja, u kunt wel gaan zitten, kapitein) wat meer inzicht geven hoe dat nu zo is gekomen. Heeft u wellicht een drankprobleem?’ Maar tegen een gewoon soldaat: ‘Niet zo best wat jij daar hebt uitgehaald, hè?

Nee, niet gaan zitten, staan blijven, ik ben nog niet klaar met je.’

Nog geheel in de aloude trant van: rangen en standen moeten er zijn. Wat dat betreft vormt het gebeuren bij de krijgsraden een getrouwe afspiegeling van het klasseonderscheid in de militaire wereld, ook als het niet gaat om berechting van strafbare feiten, maar om een ‘gezellig samenzijn’. Zoals ik eens treffend tot uitdrukking zag gebracht in de uitnodigingen voor een feest van de marine. Die waren gericht aan: officieren en hun dames, onderofficieren en hun echtgenotes, en manschappen en hun vrouwen.